"Sugar Man". Fantastyczny dokument!

Być może pisanie dopiero teraz o "Sugar Manie" to już musztarda po obiedzie, przecież od premiery minęło kilka tygodni, ale postanowiłam jednak skrobnąć parę słów, aby namówić, kogo się da, do obejrzenia tego dokumentu. Wiedziałam, że film ma świetne recenzje i wiele nagród na koncie, ale jakoś nie miałam ochoty na opowieść o zapomnianym muzyku. Może gdyby w kinach mniej się działo... Ale kiedy "Sugar Man" wszedł na ekrany, było co oglądać. Aż wreszcie przyszedł moment posuchy i postanowiłam jednak dać mu szansę. I pomyśleć, jak niewiele brakowało, a przegapiłabym tak rewelacyjny film! Naprawdę nie wiem, kiedy minęło półtorej godziny w kinie! Oglądałam niemal z otwartą buzią, a potem razem z pozostałymi widzami czekałam do końca, aż wybrzmi ostatnia nuta końcowej ballady! Wszystko w tym filmie jest świetne. I historia zapomnianego amerykańskiego muzyka, który miał wszelkie dane, aby zrobić karierę na miarę Boba Dylana, ale z niewiadomych przyczyn nie spodobał się publiczności. I konstrukcja, niemal kryminalna, bo dwóch jego fanów z RPA, gdzie nieoczekiwanie stał się niezwykle popularny, o czym nikt nie miał pojęcia, postanawia odkryć zagadkę jego śmierci. I muzyka, przyjemne dla ucha, proste, nostalgiczne ballady o życiu. Ale przede wszystkim jest to bardzo wzruszająca, niemal nieprawdopodobna, a jednak prawdziwa, historia niezwykłego, skromnego człowieka: muzyka latynoskiego pochodzenia, Rodrigueza. Historia, która chwyta za serce. Przyznam się, że kiedy ostatecznie wybierałam się na ten film, raczej ciągnęło mnie miejsce akcji, RPA, niż sam bohater. Tymczasem to właśnie opowieść o nim zawładnęła mną tak mocno. Tyle w tej części, reszty zdradzić nie mogę, bo odebrałabym przyjemności komuś, kto zamierza "Sugar Mana" obejrzeć. Kończę apelem, aby zrobić to koniecznie, nawet jeśli nie jest się specjalnym fanem muzyki takiej czy innej. A kto film widział, może zajrzeć na moment do ciągu dalszego, który dziś króciutki.

A w króciutkim ciągu dalszym chciałabym podzielić się trzema refleksjami.

Pierwsza dotyczy bohatera. To, co fascynuje w tym człowieku, to jego filozofia życiowa. Niezwykła skromność. Może ktoś inny na jego miejscu próbowałby jakoś zdyskontować ten nieprawdopodobny i zupełnie nieoczekiwany sukces, jaki stał się jego udziałem w RPA, może czułby żal do losu, może nawet wściekłość, że przeszła mu kolo nosa kariera i fortuna, tymczasem Rodriguez pozostaje sobą. Nie tylko nie czuje żalu, ale też nie zmienia nic w swoim życiu. Nadal mieszka w skromnym domku w Detroit, nadal wykonuje tę samą podrzędną, nisko płatną pracę. Nikt z jego znajomych nie ma pojęcia, że w RPA jest wielką gwiazdą, idolem, który na koncertach gromadzi tysiące fanów w różnym wieku znających jego piosenki na pamięć, a potem godzinami rozdaje autografy! Wizyty w RPA są jak sen, jak święto, po którym wraca do zwyczajnego życia. Wielkie emocje, muzyczne spełnienie, a potem codzienność. Można mieć wątpliwości, czy to jawa, czy sen. Rodriguezowi dane jest od czasu do czasu przebywać w innym świecie, żyć innym, ekscytującym życiem muzycznej gwiazdy. A mimo tego dla niego równie ważne, a może ważniejsze są zwyczajne dni w szarym, skutym mrozem, brzydkim Detroit. Warto wspomnieć, że zawsze był człowiekiem wrażliwym na sztukę, nie tylko muzyczną. Zarażał nią swoje córki, prowadził do muzeów, a jednocześnie pracował jako prosty robotnik.

Druga refleksja będzie dotyczyć tego, jak dziwnie plecie się życie. Co decyduje, że jednemu się udaje, a drugiemu nie? Gdyby nie splot przypadków, zbiegów okoliczności i uporu dwóch ludzi, Rodriguez nigdy nie zostałby odnaleziony i nigdy nie dowiedziałby się, że  gdzieś w dalekim, egzotycznym RPA jest legendą i ikoną marzeń o wolności. Jego proste ballady trafiły do serc milionów słuchaczy (brr, co za egzaltacja!), pokazując im alternatywę dla ich życia, budząc nieoczekiwane tęsknoty i po prostu wyrażając  marzenia. Fascynacja jego muzyką odcisnęła się też na życiu tych, którzy tak wytrwale zbierali wiadomości o nim, a potem postanowili go odszukać. Dla nich odkrycie, że żyje, a potem rozmowa z nim i wreszcie spotkanie były też czymś nieprawdopodobnym, czymś z pogranicza snu. I oni, i Rodriguez nagle niczym Kopciuszek znaleźli się na wspaniałym balu. Im spotkanie z idolem dało impuls do zmiany, on wybrał dawne życie.

I wreszcie refleksja trzecia, najkrótsza i może najmniej istotna. Pisałam we wstępie, że miałam nadzieję przy okazji tego filmu dowiedzieć się czegoś jeszcze o RPA. Tymczasem RPA nie ma tu za wiele, za to spore wrażenie zrobiły na mnie obrazki z Detroit, które przypomina miasto duchów. Puste, zaniedbane, brzydkie, skute śniegiem, jak wymarłe. Tym bardziej kontrastuje ze słonecznymi kadrami nadmorskiej drogi prowadzącej do Kapsztadu.

Tyle. Nie piszę więcej, bo najważniejsze są w tym filmie wzruszenia i przeżycia, które trudno wyrazić słowami.

Anne Bronte "Lokatorka Wildfell Hall"

Tym razem sięgnęłam po klasykę literatury, wydaną po raz pierwszy w Polsce powieść Anne Bronte "Lokatorka z Wildfell Hall" (wydawnictwo mg 2012; przełożyła Magdalena Hume). Anne jest najmniej znaną z sióstr Bronte, przynajmniej w naszym kraju, nie wiem, jak jest gdzie indziej. Wszyscy miłośnicy literatury kojarzą na pewno Charlottę, autorkę "Dziwnych losów Jane Eyre" czy Emily, która napisała "Wichrowe wzgórza", ale  twórczości tej trzeciej dotąd nie mieliśmy okazji poznać. Dlaczego? Pytanie retoryczne, oczywiście nie mam pojęcia. Tym bardziej jestem zdziwiona, że powieść, którą właśnie skończyłam, jest naprawdę warta lektury. Trudno mi ją porównywać z "Wichrowymi wzgórzami", jako że czytałam je dawno, tym bardziej z drugą z wymienionych książek, po którą, co wyznaję ze wstydem, dotąd nie sięgnęłam (Już po obejrzeniu całkiem udanej ekranizacji obiecywałam sobie, że przeczytam, ale w natłoku innych lektur jakoś nadal tego nie zrobiłam. Tym razem naprawdę koniecznie muszę ten brak nadrobić.). Dlatego nie mnie wyrokować, która z nich jest najlepsza. Na pewno są to lektury obowiązkowe. Na "Lokatorkę" zwróciłam uwagę, kiedy tylko została wydana, bo trochę o niej mówiono, jak łatwo zgadnąć, w pozytywnym tonie. Już wtedy wpisałam ją na moją listę książek, które chcę kupić, ale jako że owa lista z miesiąca na miesiąc pączkuje, powieść Anne Bronte czekała sobie na swoją kolej. Pewnie czekałaby jeszcze, gdyby nie przypomniała mi o niej wysłuchana w moim ukochanym radiu TOK FM bardzo ciekawa audycja o siostrach Bronte i ich bracie (można znaleźć na stronie w podcastach; trzeba szukać w Wieczorze Radia Tok FM w cyklu Biosfera). Najwyższa już jednak pora, aby podzielić się refleksjami na temat "Lokatorki z Wildfell Hall".

Przede wszystkim czytanie tej powieści sprawia prawdziwą przyjemność. To taki rodzaj lektury, od której trudno się oderwać nawet wtedy, kiedy domyślamy się, a następuje to dość szybko, jak historia się zakończy. Cóż z tego, chcemy wiedzieć jeszcze, jak to się stanie. Do samego końca pełno tu nieoczekiwanych zwrotów akcji, dzięki czemu czytelnik stale pozostaje w miłym napięciu. Po moich ostatnich lekturach, dość ponurych, powieść Anne Bronte była wytchnieniem, prawdziwą czytelniczą radością. To takie spełnienie popularnych wyobrażeń o książce, która ma sprawiać taką przyjemność, że czytamy ją niemal do rana.  Ale przecież "Lokatorka" jest czymś znacznie więcej niż tylko klasycznym czytadłem. W swojej głównej warstwie zaskakuje świeżością. To historia młodej kobiety, Helen Huntingdon, która podejmuje heroiczną decyzję, aby porzucić męża. Pamiętajmy, jest pierwsza polowa dziewiętnastego wieku! Helen decyduje się na ten trudny i odważny krok nie tylko dlatego, że straciła do niego miłość i wszelki szacunek, ale przede wszystkim ponieważ musi ratować swojego syna. Obawia się, że ojciec, który coraz bardziej ogranicza jej kontakty z dzieckiem, będzie miał na małego Arthura katastrofalny wpływ. Dziecko chowane w pogardzie dla matki, przyuczane do hulaszczego trybu życia wyrośnie na mężczyznę bez serca  i zasad.

Bohaterka jest z jednej strony ofiarą swoich czasów, z drugiej kobiecej naiwności, która niezależna jest od epok. Kiedy dziewczyna w dziewiętnastym wieku kończyła osiemnaście lat, oznaczało to dla niej i jej rodziny, że czas najwyższy znaleźć odpowiedniego kandydata na męża, w przeciwnym razie czekał ją niewesoły los starej panny. Jak pogodzić rozsądek z uczuciem? Jak znaleźć mężczyznę z odpowiedniej sfery, odpowiedzialnego, ustabilizowanego finansowo, a jednocześnie takiego, którego można pokochać? To zadanie niełatwe. Helen niby nie jest przez nikogo do wyboru odpowiedniego kandydata przymuszana, to ostatecznie ona ma podjąć decyzję, ciotka i wuj, jej opiekunowie,  mają jednak swoich faworytów, którzy dla niej są kategorycznie nie do przyjęcia. Dużo starsi, nudni, nieciekawi, co z tego, że uczciwi i pod każdym względem zacni. Helen jest stanowcza i uparta, umie postawić na swoim, dlatego wychodzi za mąż za mężczyznę, w którym się zakochała. Nie słucha ostrzeżeń, puszcza w niepamięć pogłoski o jego hulaszczym trybie życia u boku beztroskich kompanów, udaje, że nie słyszy pogłosek o romansie z mężatką, a kiedy jeszcze przed zamążpójściem zaczyna dostrzegać jego wady, naiwnie wierzy, że dzięki miłości go zmieni. Po ślubie rozczarowanie goni rozczarowanie. Początkowo Helen jeszcze się łudzi, że będzie miała wpływ na męża, który okazał się alkoholikiem, człowiekiem bez zasad, lekko traktującym życie, złośliwym, po prostu moralnym potworem, wkrótce jednak traci złudzenia. Stopniowo dojrzewa do decyzji, aby męża porzucić. Wymaga to nie tylko heroizmu, ale i sprytu. Czeka ją niełatwy los, społeczny ostracyzm, złośliwe plotki, strach i brak nadziei na ułożenie sobie życia. Jeszcze raz przypomnę: to wiek dziewiętnasty, jego pierwsza połowa (akcja toczy się w latach 1821-1827). Już niebywałego heroizmu wymagało porzucenie męża, a myśl, aby ułożyć sobie życie z innym mężczyzną, była dla kobiety z tej sfery, gorliwie wierzącej, uczciwej, z towarzystwa, niewyobrażalna. Musiałaby stracić szacunek sama dla siebie, postawić się w gronie niewiast upadłych, pozbawionych czci. Oczywiście powieść Anne Bronte nie tchnie taką rozpaczą, pesymizmem i brakiem nadziei jak "Buddenbrookowie" Tomasza Manna. Jest osadzona w pewnej konwencji i zanim zdążymy pogrążyć się razem z bohaterką w apatii i rozpaczy z powodu przegranego życia, domyślamy się finału. Być może kogoś zdziwi, że zestawiam te tak niepasujące do siebie lektury, wszak książka niemieckiego pisarza to zupełnie inna liga, liga literackich arcydzieł, a powieść Anne Bronte to jednak tylko mądre, ambitne, klasyczne czytadło (jak powiedziałby Gombrowicz: książka pierwszorzędna wśród drugorzędnych). Otóż robię to nie bez powodu. Kiedy ponownie czytałam "Buddenbrooków", szczególnie poruszyły mnie losy jednej z głównych bohaterek, Toni, której życie okazuje się klęską, ponieważ dla dobra szanowanej, bogatej, kupieckiej rodziny musi poświęcić swoje osobiste szczęście. Niby rozumie swój gest, wie, że tak trzeba, ale ostatecznie prowadzi ją to na margines życia. Na domiar złego jej los powiela córka. Pamiętam uczucie dojmującej beznadziei i trwogi, jakie towarzyszyło mi, kiedy poznawałam historię Toni. Pisałam o tym wszystkim przy okazji nieudanej ekranizacji powieści Manna. Nie mogę powstrzymać się jeszcze od jednej uwagi: "Buddenbrooków" odczytałam jako książkę o ludziach przegranych.

Po tej długiej dygresji wracam jeszcze na chwilę do "Lokatorki Wildfell Hall". Dzięki ciekawej konstrukcji powieści początkowo poznajemy Helen oczami innych bohaterów, przede wszystkim narratora, Gilberta Markama, który w wyjątkowo długim liście opowiada przyjacielowi tę historię sprzed lat. Wtedy jawi nam się jako kobieta nieco tajemnicza, stroniąca od towarzystwa, zdecydowana, stanowcza, silna, o ugruntowanych poglądach, nieco oschła. Dopiero potem głos zostanie oddany głównej bohaterce, w dzienniku, który stanowi mniej więcej połowę powieści. Cofamy się w czasie o kilka lat i spotykamy dziewczynę młodą, szlachetną, naiwną, chociaż już na tyle silną, aby przeprowadzić swój nieszczęsny zamiar poślubienia mężczyzny, który naprawdę nie jest tego wart. Dalej będziemy śledzić jej ewolucję i dowiemy się, co sprawiło, że wydaje się wyniosła i nieco niesympatyczna, dlaczego mieszka z synem na odludziu w starym, częściowo opuszczonym domu. To portret kobiety mądrej, silnej, która w pewnym momencie życia pod wpływem uczucia dała się zdominować mężczyźnie. Jej droga do wyzwolenia spod jego zgubnej dominacji, do decydowania o sobie, to temat tej książki. Bardzo świeży i współczesny.

Równie ciekawy jest portret jej męża, Arthura Huntigtona, człowieka niszczonego i degradowanego przez alkohol, pogrążającego się w samozatraceniu. Miałam wrażenie, że po przekroczeniu pewnej granicy złowieszczą radość sprawia mu staczanie się na samo dno. Kiedyś przewodził wesołej kompanii równych sobie lekkoduchów i hulaków, z czasem zostaje sam, opuszczony przez wszystkich. Arthur staje się zły do szpiku kości, niemal jak niektórzy bohaterowie Dostojewskiego. To diabeł wcielony, ale jest w nim rys tragiczny i może dlatego miałam dla niego odrobinę litości, rodzaj miłosiernego współczucia i zrozumienia dla jego nieszczęsnego losu.

Ważną i ciekawą warstwą powieści Anne Bronte jest temat wiary. Problem wierności religii, życia zgodnego z nakazami Kościoła albo sprzeniewierzania się im wybrzmiewa w tej książce bardzo mocno. Jest tu jedna bardzo mocna scena. Scena śmierci zdeklarowanego ateusza. Ateista to chyba  słowo niepasujące do epoki, powiedzmy więc może lepiej: człowieka, który wyparł się Boga. Obserwujemy jego rozpaczliwe konanie, pozbawione nadziei. Strach przed śmiercią, pustką, wiecznym potępieniem, rozpacz, świadomość przegranej. Mimo wysiłków osób towarzyszących mu do końca trwa przy swoim. Nie chce widzieć pastora, nie chce pojednania z Bogiem (wiem, wiem, bardzo górnolotnie to brzmi, ale chwilowo nie znajduję innego określenia), toczy walkę z tymi, którzy pragną ratować jego duszę,  ze sobą i z władającymi nim demonami. Bardzo poruszająca scena.

Na koniec muszę dla porządku odnotować, że oczywiście powieść Anne Bronte nie jest wolna od pewnych słabości, z których przynajmniej niektóre mają źródła w konwencji, a inne w epoce, w której powstała. Dlatego jest tu trochę anachronizmów, irytującego moralizatorstwa, uproszczonych portretów niektórych bohaterów czy cudownie prostowanych ludzkich ścieżek. Mimo tego jest to lektura naprawdę warta przeczytania, o czym, mam nadzieję, przekonałam w swoim długawym wywodzie. Zachęcona "Lokatorką z Wildfell Hall" na pewno sięgnę po kolejną wydaną przez wydawnictwo mg powieść Anne Bronte, "Agnes Grey", o smutnych losach guwernantki (jak dowiedziałam się z audycji, o której wspomniałam, guwernantki w tamtych czasach były traktowane najczęściej wyjątkowo podle).

"Imagine" Andrzeja Jakimowskiego

Kiedy kilka miesięcy temu usłyszałam, że najnowszy film Jakimowskiego, twórcy "Zmruż oczy" i "Sztuczek", jest opowieścią o niewidomych, przyznam, że nie wywołało to mojego entuzjazmu, co pewnie nie najlepiej o mnie świadczy. Nie mogę powiedzieć, że czekałam na "Imagine" z niecierpliwością, a zdarza mi się od czasu do czasu niemal śnić o filmie, który ma wejść na ekrany. Sama nie wiem, kiedy postanowiłam jednak, że do kina się wybiorę. Czy zrobiłam to pod wpływem telewizyjnych reklam? Czy żeby przypomnieć sobie Lizbonę, która mnie kilka lat temu oczarowała? Może także dlatego, ale chyba szalę przeważyło to, że im bliżej premiery, tym więcej się o nim mówiło. No więc poszłam i się zachwyciłam! Nie wiem, kiedy minął czas spędzony w kinie. Świetny, piękny, mądry film. Piękny także urodą zdjęć: prześwietlonych słońcem, kłujących w oczy bielą spękanych murów starego lizbońskiego klasztoru, w którym znajduje się prywatna szkoła dla niewidomych dzieci. To tutaj przybywa Ian uczący niewidomych poruszania się dzięki kontrowersyjnej metodzie echolokacji. To nie fantazja Jakimowskiego. Metoda istnieje, są ludzie, którzy się nią posługują. Film naprawdę ogląda się z zapartym tchem. Ale ostrzegam: nie należy się dać zwieść telewizyjnym zwiastunom. Kto w nie uwierzy, może poczuć się rozczarowany, bo wbrew reklamom "Imagine" nie jest romansem rozgrywającym się w pięknych plenerach Lizbony. Nie o miłości jest ten film, a i portugalskiej stolicy twórcy nie pokazują tak jak Woody Allen Rzym w swoim ostatnim filmie. Z pewnością to nie reklamówka zachęcająca do wizyty w mieście. A mimo tego jest naprawdę pięknie. Zresztą, kto widział poprzednie obrazy reżysera, ten wie, czego się spodziewać. Gdybym miała czas i gdyby bilety do kina były tańsze, pobiegłabym na "Imagine" raz jeszcze, natychmiast. Na pewno sprawię sobie tę przyjemność za jakiś czas. A tymczasem namawiam innych, aby to zrobili. A kto już widział, może przejść do ciągu dalszego.

Przyznam się, że i ja dałam się nabrać tak jak uczniowie Iana. Właściwie, aby zabrzmiało efektownie, napisałam nieprawdę, bo przecież podopieczni głównego bohatera tylko wątpili w to, że jest niewidomy i dlatego bezustannie go sprawdzali, ja natomiast myślałam, że on widzi. Być może, ktoś się zdziwi, skąd moja naiwność. Wyjaśnienie jest proste: wcześniej celowo nie przeczytałam notki o filmie, a jeśli w początkowych scenach była mowa o tym, że Ian też jest niewidomy, to przegapiłam, co przyznaję ze wstydem. Ale nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło, bo tym większą miałam radość z filmu. 

Zacznę od głównego bohatera. Ian jest postacią charyzmatyczną, przykuwającą uwagę swoją powierzchownością, ale przede wszystkim tym, co robi, co mówi, jak pokazuje innym świat. Jest jak czarodziej, który stopniowo, wtedy, kiedy to on zechce, jakby od niechcenia demonstruje swoje sztuczki, odsłania tajemnice świata. Czy naprawdę tajemnice? Nie, on po prostu słyszy uważniej, a co za tym idzie, wyobraża sobie więcej. Aż chciałoby się napisać: widzi, patrzy, ale to przecież nieprawda. Mogłoby się wydawać, że taki odbiór rzeczywistości dotyczy tylko niewidomych, ale i to nieprawda. Bo Ian otwiera oczy nie tylko im, ale i nam. Przecież my też najczęściej, mimo że widzimy, nie dostrzegamy tych wszystkich otaczających nas szczegółów, detali, drobiazgów. Patrzymy na świat w pośpiechu, powierzchownie, z rutyną, jak ci starzy mężczyźni wysiadujący codziennie przy kawiarnianych stolikach. Dlatego nie zauważamy  skutera opartego o ścianę, kota, ptaków czy statku w porcie. Jeden z uroków tego filmu polega na tym, że widz postawiony jest trochę w roli niewidomych. Obraz na ekranie jest najczęściej ograniczony, brak mu szerszej perspektywy, co zawęża nasze pole widzenia. Dopiero kiedy kamera zechce, stopniowo widzimy więcej, świat się poszerza. Nagle, jakby z niebytu, pojawia się ten kot, ten skuter, a na końcu majestatyczny, ogromny statek, który wcale nie jest fatamorganą. Świat widza, jak świat niewidomych, początkowo ogranicza się do tego, co zamknięte w klasztornych murach. Nawet dachów Lizbony widzimy tylko tyle, ile da się dostrzec zza spękanych, białych murów. I nagle, kiedy ciężkie, drewniane drzwi zostaną otwarte, widać i słychać więcej. A kiedy wreszcie można wyjść na ulicę, świat nieoczekiwanie powiększa się i dopiero wtedy  naprawdę fascynuje.

Ale oczywiście "Imagine" to nie  tylko opowieść o niewidomych. Chociaż ta warstwa filmu jest niezwykle interesująca i pouczająca (sama metoda echolokacji fascynuje), to jednak równie ważne jest też drugie, metaforyczne dno. Dla mnie to opowieść o wolności, możliwości wyboru i prawie do błądzenia. Można zapytać, dlaczego Ian tak się upiera, aby poruszać się dzięki echolokacji, dlaczego odrzuca laskę, mimo że bywa to niebezpieczne? Przecież jest bez przerwy poobijany, jego twarz stale zdobi jakiś plaster, często przydarzają mu się niespodziewane przygody: a to wpadnie do piwnicy z węglem, a to razem z niewidomym Serrano przekoziołkuje przez murek oddzielający dwa pasma szosy (ta scena jest zresztą niespodziewanie zabawna). Ale on tak woli, to jego świadomy wybór. Dzięki echolokacji ma nie tylko większą swobodę  poruszania się, pewność siebie, wolność, ale też uważniej słucha świata i lepiej go poznaje. Chłonie otoczenie różnymi zmysłami, jego doznania są pełniejsze, bogatsze. Ian zachwyca się i cieszy  światem, a dzięki temu cieszy się życiem. Jest jak dziecko, które nie zna żadnych ograniczeń, nie boi się, a jeśli upadnie, to się podniesie i dalej robi swoje. Nie wyróżniając się spośród otoczenia (przechodnie nie zauważają, że jest niewidomy), jednak się wyróżnia. Czym? Wolnością, wyobraźnią i bogatszą, głębszą percepcją świata. Zresztą Ian przecież nie ogranicza się tylko do echolokacji. Kiedy trzeba, używa czujnika, w ostateczności laski. Wykorzystuje wszystkie dostępne możliwości. Stopniowo i inni zaczynają odkrywać swobodę, jaką daje echolokacja. Poruszanie bez laski kusi Serrano, ale przede wszystkim zachwyca zamkniętą w sobie, tajemniczą Evę. Nagle może poczuć się kobietą, biała laska naznaczała ją, sprawiała, że dla otoczenia była przede wszystkim niewidomą. Teraz siedzi przy kawiarnianym stoliku i cieszy się, że mężczyźni ją adorują. Jest niczym psotne dziecko, które nabrało wszystkich i śmieje się w kułak.

Wartością filmu jest też niejednoznaczne rozłożenie racji. W "Imagine", inaczej niż w "Stowarzyszeniu umarłych poetów" Weira, do którego podobieństwa aż się narzucają (to żaden zarzut z mojej strony, film Jakimowskiego nie jest przecież plagiatem, ale dziełem na wskroś oryginalnym), nie ma strony dobrej i złej. Przecież profesor, który od początku z nieufnością odnosi się do echolokacji, kiedy w końcu zwalnia Iana, ma swoje racje. Metoda nie jest całkowicie bezpieczna i niesie ze sobą spore ryzyko. Ianowi bez przerwy przydarzają się  wypadki, Serrano trafia w ręce chirurga, który musi go pozszywać, a niewidomy pacjent bez rąk i nóg ma być dla nich jak memento. Nie należy zapominać, że podopieczni profesora to dzieci i młodzież. Może sedno sprawy tkwi w możliwości wyboru? Trzeba pokazać różne metody poruszania się, a świadomy, dorosły człowiek zdecyduje: wolność obarczona ryzykiem licznych upadków czy bezpieczne życie na pół gwizdka.

Kolejna zaleta, która sprawia, że film trzyma w napięciu, to ciągłe balansowanie na granicy prawdy i kłamstwa. Ile ich jest w opowieściach Iana? Dzieci, a później też jego pracodawcy, bez przerwy go sprawdzają. A kiedy już mu uwierzą, a my razem z nimi, nagle okazuje się, że drzewa, pod którymi siedział z Evą, to nie czereśnie, tylko akacje. Ale potem nastąpi kolejny zwrot i już wiadomo, skąd Ian wziął czereśnie, które jej podarował. Więc może nie kłamał? Może ten ogromny statek rzeczywiście stoi w porcie? Tajemnica wyjaśni się wreszcie: majestatyczny statek triumfalnie przepłynie nam przed nosem.

A obiecywana w reklamowych zwiastunach Lizbona i miłość? Lizbona jest, chociaż nie jak z pocztówek, ale i tak piękna swoim specyficznym, nieco zaniedbanym, codziennym pięknem. Jest biała bielą domów, czerwona intensywną czerwienią dachów i zielona soczystą zielenią drzew. Są wąskie, kręte ulice spadające ostro w dół, nieoczekiwane perspektywy w przesmykach między domami, są kawiarniane stoliki ustawione w stromych zaułkach,  czasem nawet mignie słynny lizboński żółty tramwaj, który wcale nie jest tylko turystyczną atrakcją, jak myślałam. I jeszcze to słońce, w którym jest skąpana. Może to wystarczy, aby zamarzyć o podróży do Lizbony? No a miłość? Tego nie jestem pewna. Wszak Eva równie dobrze czuje się w towarzystwie Serrano co Iana. Na pewno jest spotkanie dwojga ludzi, które ma dla nich ogromne znaczenie, szczególnie dla niej. To dzięki Ianowi Eva wychodzi ze swojej skorupy, otwiera się na świat, zyskuje pewność siebie i radość. Kiedy na końcu gna za nim, miło nam myśleć, że robi to z miłości, którą sobie nagle, jak to w filmach bywa, uświadomiła. Ale może to tylko przyjaźń? Zresztą Ian jest ważny nie tylko dla niej, także dla Serrano i na pewno dla niewidomych dzieci. Ale ten film jest piękny nawet bez burzliwego romansu.

Amos Oz "Może gdzie indziej"

Kolejna książka mojego ulubionego Amosa Oza. Trochę czekała na swoja kolejkę, tymczasem na półce leży jeszcze jedna, a w księgarni następna, świeżo wydana. "Może gdzie indziej" (Cyklady 2010; przełożył Leszek Kwiatkowski) to jedna z pierwszych powieści pisarza, napisana w roku 1965. Jej akcja toczy się w kibucu znajdującym się tuż nad granicą może syryjską, a może libańską, gdzieś niedaleko Jeziora Tyberiadzkiego. Pisarz niewątpliwie wykorzystał w niej swoje doświadczenia, bo w jednym z kibuców mieszkał wiele lat. Powieściowy kibuc jest pięknie położony w zielonej dolinie wśród majestatycznych gór. Ta perspektywa jest tu bardzo ważna. Majestatyczne, niezmienne sięgające nieba góry były tu od zawsze. Zielona dolina zmieniała się: raz zamieszkiwali ją Arabowie, raz Żydzi, przed wiekami jej gospodarzami były tylko zwierzęta. A góry trwają i trwać będą, niewzruszone, poszarpane, dzikie, chaotyczne, wolne. Co innego kibuc. Wydarty naturze, powstał z niczego dzięki ciężkiej pracy pionierów-entuzjastów. Ma porządkować świat, doskonalić go. Panuje w nim porządek, nie ma chaosu, jest symetria. Porządek rozciąga się nie tylko na schludne otoczenie, również na ludzi. Tu każdy zna swoje miejsce, każdy ma wyznaczone zadania. To rada kibucu decyduje o tym, kto do jakiego zadania zostanie przeznaczony. Kto będzie pracował w polu, kto prowadził ciężarówkę, kto gotował w stołówce, kto uczył, kto opiekował się dziećmi w dziecińcu. Dzień kibucników wypełnia ciężka praca, ale jest też czas na rozrywki. Przywiodły ich tu ideały. Wiara, że można wspólnie pracować, dzielić się owocami pracy, pomagać sobie. Idealny świat? Kto zna twórczość pisarza, domyśla się, że to pozory, wszak Amos Oz nie pisze przecież o świecie szczęśliwym, o szczęśliwych ludziach, o szczęśliwych rodzinach.

Kiedy przyjrzeć się bliżej kibucowemu mikrokosmosowi, zauważymy rysy na tym idealnym rysunku. Bliskość granicy oznacza bliskość wroga. Dlatego od czasu do czasu niebo przecina huk wojskowych samolotów. Czasem nocną ciszę przerywają strzały. Czy to tylko przechwałki, czy zapowiedź ataku? Stale trzeba być czujnym, gotowym stawić czoła wrogowi. W przeszłości zdarzały się ataki, które zebrały śmiertelne żniwo. Wróg to oczywiście Arabowie. Większość ich nienawidzi, nawet dzieci bawią się w wojnę. Tylko nieliczni, wśród nich jest Ruwen, nauczyciel i poeta, wierzą, że możliwe jest pojednanie, dostrzegają we wrogu człowieka. Ale to nie jedyne zmartwienie kibucników. Coś złego dzieje się z kibucową młodzieżą. Efektów nie przynosi wychowanie: ani rodzicielskie, ani szkolne, ani kibucowe. Jest w niektórych młodych chłopakach cynizm i jakaś dziwna, bezmyślna agresja, chęć niszczenia, destrukcji. Za nic mają sobie wszelki autorytet, drwią z kibucowych mędrców. Dlaczego tak się dzieje? Może z nudów, bo jest im za dobrze? Może drażnią ich kibucowe ideały? Może już w nie nie wierzą, jak wierzyli ich rodzice? A może ich cynizm wziął się z obserwacji tego, co dzieje się między sąsiadami, w ich rodzinach?

U źródeł ruchu kibucowego były ideały, ale ludzie są tylko ludźmi, nigdzie nie są wolni od słabości, błędów, wszędzie dopadnie ich nieszczęście. Także tu. W dodatku w tym mikroświecie wszystko widać jak na dłoni, niczego się nie ukryje, wieści szybko się rozchodzą, stugębna plotka święci swoje triumfy. Kogoś przed laty opuściła żona. Uciekła z kuzynem i wyjechała za nim do Niemiec. Mężczyzna nie może żyć długo sam, ale dlaczego ukojenia szuka w ramionach mężatki? Może dlatego jego nastoletnia córka zamiast szukać towarzystwa rówieśników, wdaje się w romans z dorosłym mężczyzną, który mógłby być jej ojcem? Sporo tu nieszczęśliwych ludzi. Samotnych, porzuconych, zranionych, osieroconych, owdowiałych, zmagających się z upływem czasu, z utratą urody, siły. Zawiedzionych i rozczarowanych. Gdzieś pod powierzchnią tlą się konflikty pomiędzy przybyszami z Niemiec a tymi z Europy Wschodniej. Jedni gardzą drugimi, choć nikt nie mówi o tym głośno. Spokój mąci przybysz z Niemiec, obcy. Niby przyjechał  tu w odwiedziny do swojego brata, niby chce skleić na nowo jego rodzinę przeżywającą kryzys. Ale czy jego intencje rzeczywiście są dobre? Kim jest? Czego chce? Dlaczego niektórzy się go boją? Źle czują się w jego obecności? Dlaczego tak ciąży im ta wizyta? To postać bardzo niejednoznaczna, także dlatego, że ma w sobie coś nierzeczywistego. Jakby wiedział więcej, jakby kpił sobie z ludzi, jakby wodził ich na pokuszenie, jakby toczył z nimi grę, siłował się i mocował. Kto zwycięży?

Może to wszystko brzmi banalnie niczym jakieś tanie romansidło, ale kto zna twórczość Amosa Oza, ten wie, że takie nie jest. Jak zwykle obok warstwy realistycznej mamy też tę drugą: oniryczną, filozoficzną, metafizyczną. Sporo tu snów, dziwnych monologów, wizji. Nie wszystko daje się jednoznacznie i łatwo zinterpretować. Ale przede wszystkim, jak zawsze u pisarza, jest kilka pełnokrwistych postaci. Trochę dziwnych, trochę smutnych, trochę na życiowym zakręcie. Po prostu to kolejna książka Amosa Oza. Nie stawiam jej wśród moich ulubionych (wymieniam w przypadkowej kolejności, bo naprawdę nie potrafię rozstrzygnąć, która jest tą naj: "Mój Michael", "Opowieść o miłości i mroku", "Fima", "Sceny z życia wiejskiego" i "Zrozumieć kobietę", ustawiana przeze mnie ociupinkę niżej od tej złotej czwórki), ale ma swoje miejsce w drugim szeregu. Amos Oz należy do tych pisarzy, po których można sięgać w ciemno. Ja nigdy się na nim nie zawiodłam, a przeczytałam prawie wszystko, co w Polsce wyszło. Przynajmniej warto spróbować. Zachęcam. Może pierwsza jego książka stanie się początkiem kolejnej czytelniczej przygody? Tak było ze mną.

Melinda Nadj Abonji "Gołębie wzlatują"

Już sama nie pamiętam, od czego zaczęło się moje kilka lat trwające zainteresowanie literaturą bałkańską i okoliczną. Co było pierwsze: reportaż czy beletrystyka? Miljenko Jergović, Reginald Schlattner czy jeszcze ktoś inny? Nieważne. W każdym razie staram się pilnie śledzić to, co z tego obszaru się wydaje. Może warto by sięgnąć w literacką przeszłość i poczytać na przykład noblistę Ivo Andricia. Na razie jednak jestem świeżo po lekturze wydanej późną jesienią powieści szwajcarskiej pisarki węgierskiego pochodzenia Melindy Nadj Abonji "Gołębie wzlatują" (Czarne 2012; przełożyła Elżbieta Kalinowska). Co ma wspólnego jej powieść z Bałkanami? Wbrew pozorom sporo. Abonji urodziła się w miejscowości Becej znajdującej się na obszarze Wojwodiny. To ta część Serbii, która graniczy z Węgrami i zamieszkana jest przez mniejszość węgierską. Ażeby jeszcze bardziej skomplikować, dodam, że pisarka urodziła się w roku 1968, jeszcze w Jugosławii. Jako pięcioletnia dziewczynka wyjechała z rodzicami do Szwajcarii. Najprawdopodobniej jej przeżycia stały się inspiracją powieści.

Główną bohaterką i narratorką jest dwudziestoletnia Ildiko Kocsis z takiej właśnie rodziny. Akcja toczy się na początku lat dziewięćdziesiątych, kiedy po rozpadzie Jugosławii i powstaniu kilku niezależnych państw wybucha pierwsza z bałkańskich wojen. Ale wcale nie ten zbrojny konflikt jest w centrum uwagi narratorki. Oczywiście nie da się uniknąć tego tematu. Bohaterowie martwią się o swoich licznych węgierskich krewnych nadal mieszkających w ich rodzinnym miasteczku. Jeden z kuzynów Ildiko został siłą wcielony do serbskiej armii, walczy gdzieś w Bośni. Co się z nim stanie? Martwią się o swoich również inni imigranci z Bałkanów. Nawet na emigracji dopadają ich etniczne animozje. Kłócą się między sobą mieszkanki Bośni, każda innej narodowości. Szwajcarzy też interesują się wojną, ale niewiele z niej rozumieją. Dla  rówieśników Ildiko jest stamtąd, więc bardzo się dziwią, kiedy mówi, że nie zna serbskiego. Jej ojczystym językiem jest przecież węgierski, ale dla nich to zbyt skomplikowane.

Głównym tematem tej powieści nie jest również jugosłowiańska przeszłość, chociaż narratorka wspomina swoje życie w rodzinnej miejscowości, swoją ukochaną babcię Mamikę, licznych wujów, ciotki i kuzynów. Kiedy stamtąd wyjechała, była jednak za mała, aby poznać zawiłą historię rodzinnych stron. Ona kojarzy je przede wszystkim z beztroskim dzieciństwem, domem babci, zwierzętami, które hodowała, ogrodem i podobnymi przyjemnościami. Długo nie rozumie nienawiści, jaką jej ojciec czuł do Tity i komunistów. Rodzice niechętnie wtajemniczają ją i jej młodszą siostrę Nomi w rodzinne sekrety. Z czasem obie dowiedzą się więcej o wojennej przeszłości dziadków i o tragicznych losach dziadka Papuci w komunistycznej Jugosławii. Ale to wszystko pojawia się w powieści tylko na chwilę, tak jak w życiu narratorki.

Co zatem jest głównym tematem książki? Dla mnie najmocniej brzmi w "Gołębiach" problem emigracji. Jaką postawę przyjmują emigranci w swojej nowej ojczyźnie? Dlaczego decydują się na wyjazd? Ile są gotowi poświęcić, żeby wtopić się w szwajcarskie społeczeństwo? Czy warto? Co to znaczy osiągnąć tam sukces? Jak traktują ich Szwajcarzy, którzy z jednej strony chlubią się swoją bezpośrednią demokracją, z drugiej są społeczeństwem bardzo zamkniętym? Niełatwo jest zostać obywatelem tego pięknego kraju. A kiedy wreszcie zdobędzie się wymarzony papierek potwierdzony w demokratycznym głosowaniu wszystkich mieszkańców miasteczka (to oni na specjalnie zwołanym przez burmistrza spotkaniu w głosowaniu decydują, czy członkowie rodziny Kocsisów, którzy mają już za sobą stosowny egzamin, mogą zostać obywatelami Helvetii), czy na pewno jest się przez nich akceptowanym? Linia podziału przebiega między rodzicami, a dorosłymi już córkami. To rodzice zdecydowali niegdyś o emigracji. Dzieci nie miały oczywiście nic do powiedzenia. Musiały zaakceptować kilkuletnią rozłąkę z matką i ojcem, potem przeżyć traumę pożegnania z ukochaną babcią, Mamiką, u której przez kilka lat mieszkały. Kiedy już w Szwajcarii odprowadzają ją na dworzec, czują, że to prawdziwe rozstanie, o wiele dotkliwsze niż pożegnanie z Wojwodiną. Nikt nie pytał sióstr o ich ból. Dorośli zajęci byli przeżywaniem swoich traum i problemów.  Dzieci nie miały prawa do smutku, przecież szybko się przyzwyczają. Panuje powszechne przekonanie, że dla nich doświadczenie emigracji jest łatwiejsze. Doświadczenia bohaterki zdają się temu przeczyć. A przecież, jak twierdzą rodzice Ildiko i Nomi, wszystko także, a może przede wszystkim, dla ich dobra. Ildiko nie potrafi zrozumieć rodziców. Nie może pogodzić się z tym, że dla zachowania osiągniętego statusu są gotowi nie dostrzegać drobnych szpil wtykanych im przez porządnych szwajcarskich obywateli czy wyjątkowo obrzydliwych, chociaż anonimowych, przejawów wrogości. I po co? Po to, żeby harować w świątek, piątek i w niedzielę od rana do wieczora? Co z tego, że we własnej kafeterii? Tu też trzeba się płaszczyć przed klientami, znosić ich humory, biegać między stolikami, godzinami parzyć kawę, sprzątać toalety i udawać kogoś, kim się nie jest: grzeczną, schludną panienkę zza baru. To ma być ten lepszy świat? Tak widzi to Ildiko. Ale jest przecież druga strona medalu. Czy wiesz, co by z wami teraz było, gdyby nie decyzja o wyjeździe?, pytają rodzice. W Serbii trwa wojna. Mężczyźni są siłą wcielani do wojska, szaleje inflacja, najprostsze dobra trzeba zdobywać, kto może, ucieka, w ich rodzinnym miasteczku zostają tylko groby zmarłych. Czy tego by chciały? Ale trzeba postawić sobie jeszcze jedno odwieczne pytanie: o moralną odpowiedzialność tych, którzy wyjechali, za tych, którzy zostali. Co można dla nich zrobić? Czy tylko współczuć?

Powieść zaczyna się dość lekko, nieco nostalgicznie, od rodzajowego obrazka. Kocsisowie przybywają swym czekoladowym chevroletem do rodzinnej miejscowości na wesele kuzyna. Sceny jak z czeskiej literatury czy filmu. Ale to tylko początek, z czasem już nie będzie tak miło. Końcówka brzmi  bardzo poważnie, chciałoby się napisać: dramatycznie, ale bez przesady.

"Gołębie wzlatują" nie są wybitną powieścią, ale warto zwrócić na nią uwagę. Od czasu powstania roboczej wersji tej notki upłynął ponad miesiąc, a ja wciąż o tej książce pamiętam. Mimo poważnego tematu i nowoczesnego, bezdialogowego sposobu pisania czyta się ją bez trudu. Da się pochłonąć  w ciągu kilku wieczorów (nie jest zbyt obszerna). Może stać się dobrym wstępem do czytelniczej przygody ze znakomitymi reprezentantami bałkańskiej i okołobałkańskiej literatury. Ja ze wszech miar polecam wspomnianych na początku Jergovicia i Schlattnera.