Magdalena Grochowska "Jerzy Giedroyc. Do Polski ze snu"

Ostatnio pisałam o powieści Manueli Gretkowskiej "Poetka i książę", której bohaterami byli Agnieszka Osiecka i Jerzy Giedroyc, założyciel i redaktor paryskiej Kultury. Nie ma sensu w tym miejscu pisać o tej pozycji więcej, kto ciekaw, a nie słyszał, może przeczytać mój poprzedni wpis, który jej właśnie dotyczy. Lektura książki Gretkowskiej miała taki dobry skutek, że wstyd mi się zrobiło, iż właściwie niewiele wiem o Giedroyciu i jego środowisku. Na szczęście gdzieś w zakamarkach pamięci kołatała się myśl, że chyba kilka lat temu ukazała się biografia Redaktora. Poszukałam i okazało się, że miałam rację. A że szczęście, tak jak pech, lubi chodzić parami, kupiłam ebook po bardzo korzystnej cenie i natychmiast po odłożeniu "Poetki i księcia" zabrałam się za książkę Magdaleny Grochowskiej "Jerzy Giedroyc. Do Polski ze snu" (Wielka Litera 2014).

Od razu złożę dwa oświadczenia. Pierwsze - mimo niesprzyjających warunków (sporo pracy, dwa towarzysko zarwane weekendy), czytałam kiedy i gdzie się dało, bo tak ciekawa to lektura. Drugie - nie jest to oczywiście rzecz dla każdego. Książka Grochowskiej to coś więcej niż tylko biografia jednego człowieka. To również portret całego środowiska związanego z paryską Kulturą, kawał polskiej i nieco europejskiej historii, ale przede wszystkim prezentacja poglądów i sporów politycznych oraz światopoglądowych, jakie Jerzy Giedroyc i jego współpracownicy toczyli z emigracją londyńską, z różnymi środowiskami w kraju, a wreszcie pomiędzy sobą. Kilka przykładów - stosunek do pisarzy i ludzi kultury w kraju na przykład do Iwaszkiewicza, do polskiego kościoła, do kolejnych polskich przełomów, rola emigracji. Rozumiem doskonale, że kogoś może to zwyczajnie nie interesować albo znużyć. 

Kim są bohaterowie tej książki? To oprócz postaci najważniejszej, Jerzego Giedroycia, pozostali mieszkańcy Maison-Lafitte potocznie zwanego w książce Lafitem, czyli Zofia i Zygmunt Hertzowie, Józef Czapski i jego siostra Maria oraz najważniejsi współpracownicy - Juliusz Mieroszewski, Jerzy Stempowski, Konstanty Jeleński, Andrzej Bobkowski i Gustaw Herling-Grudziński. A poza tym przewijają się Czesław Miłosz, Witold Gombrowicz, Marek Hłasko, Leszek Kołakowski, Aleksander Smolar, Adam Michnik, żeby wymienić tylko najbardziej znanych, bo przecież pisarzy, publicystów, naukowców i polityków, którzy otarli się o to środowisko, jest u Grochowskiej znacznie więcej. Książka zaopatrzona jest w notki biograficzne najważniejszych z nich, szkoda, że nie ma indeksu, przynajmniej w wersji elektronicznej, oraz w dokładne kalendarium. Każdy mieszkaniec Lafitu i każdy z najważniejszych współpracowników Kultury doczekał się w tej książce osobnej opowieści. Już tylko te historie są ciekawe i dla takiego czytelnika jak ja, który coś tam wiedział, ale w sumie niewiele, odkrywcze.

Życie jak w zakonie - praca, praca, praca. Czapski, który czuł się wykorzystywany i niedoceniany. Zygmunt Hertz tęskniący od czasu do czasu za inną egzystencją. W pewnym sensie poświęcił się dla żony, która nie wyobrażała sobie, jak Giedroyc poradzi sobie bez niej. Mroki życia w kołchozie, jakim dla jego stałych mieszkańców było Maison-Laffit. Henryk Giedroyc, młodszy brat Redaktora, uciekł stamtąd do Paryża. Smutne życie Stempowskiego, barwne Jeleńskiego, Mieroszewski, no i Herling-Grudziński. Byli w różnym wieku, ale Grochowska pokazuje, jak ocierali się o siebie, jak się mijali, przypadkiem spotykali w przedwojennej Warszawie, aż w końcu losy większości z nich splotły się w czasie wojny w Armii Andersa, chociaż nie wszyscy przeszli cały jej szlak. Giedroyc zaczął od Bukaresztu, gdzie pracował w polskiej ambasadzie u boku Rogera Raczyńskiego, potem, kiedy na Bliskim Wschodzie wstąpił już do wojska, zajmował się głównie pracą oświatową i kulturalną.

Nie sposób w takiej notce opowiedzieć o wszystkim, bo, jak pisze Grochowska, Maison-Laffite i paryska Kultura jest jak labirynt - każda kolejna odnoga to nowy, fascynujący temat zasługujący na osobną rozprawę. Na koniec autorka wymienia zagadnienia, których nie poruszyła. Wobec ogromu materiału i wrażeń krótko wspomnę o tym, co poruszyło mnie i zainteresowało w szczególny sposób, co było odkrywcze i ciekawe. Nastroje w przedwojennej Europie, dość powszechne przyzwolenie dla ruchów faszystowskich - Nałkowska w czasie swojej podróży do Włoch zachwycała się porządkami zaprowadzonymi przez Mussoliniego. Nawet Giedroyc i jego warszawskie środowisko uważało, że najlepszym rozwiązaniem kwestii żydowskiej byłaby emigracja Żydów do Palestyny. Niechęć, a nawet wrogość, francuskich lewicowych elit do polskiej emigracji i Lafitu. Sprawa Miłosza - jego decyzja pozostania na Zachodzie, strach i ostracyzm, jaki jej towarzyszył. Konflikt ideowy między środowiskiem paryskiej Kultury, a emigracją londyńską. Ci drudzy odsądzali tych pierwszych od czci i wiary. Z wzajemnością. Wreszcie zawikłana historia i konflikt między Giedroyciem, a Herlingiem-Grudzińskim, który ostatecznie doprowadził do ich zerwania. Ale może najbardziej uderza trafność wielu sądów, bo nie wszystkich, z niektórych po jakimś czasie się wycofywał, Giedroycia o polskim społeczeństwie i kościele. O tym, że w dużej części jest endeckie, nacjonalistyczne, a kościół zaściankowy, zamknięty, antysemicki, koniunkturalny, dbający o swój interes. Książka została wydana w roku 2014, dziś ta diagnoza, z konieczności sprowadzona przeze mnie do minimum, jest jeszcze bardziej aktualna. Niestety. No i profetyzm (?) Redaktora, wiara w wolną Polskę, Ukrainę, Litwę i Białoruś. Przez wszystkie długie lata. Jego wizja polityki wschodniej.

I na sam koniec jeszcze coś - przemijanie, starość, śmierć. Odchodzili po kolei, niekoniecznie według starszeństwa, chorowali i cierpieli, nielicznym dane było umrzeć we śnie ze starości, zostawiali po sobie pustkę, niezabliźnione miejsce. Niby taka kolej rzeczy, niby można te wszystkie fakty sprawdzić, ale zrobiło mi się jakoś smutno i melancholijnie. Może dlatego, że listopad, może dlatego, że byłam na uroczystości rodzinnej, na której też coraz więcej pustych miejsc.

Manuela Gretkowska "Poetka i książę"

Nie, nie sięgnęłam po tę książkę dla Manueli Gretkowskiej. Nie czytałam niczego, co napisała, znam ją tylko z wywiadów. Dlaczego? Nie sposób czytać wszystkiego, powtarzam to do znudzenia. To po pierwsze. A po drugie widocznie nie przekonała mnie tym, co mówi, nie zachęciły mnie informacje na skrzydełkach książek, dziś raczej w internecie, nie spotkałam nikogo, kto by mnie namawiał, abym sięgnęła po coś, co Manuela Gretkowska  napisała. Może to błąd, trudno. "Poetka i książę" (Znak 2018) to jednorazowy incydent. Co sprawiło, że, niemal natychmiast po wysłuchaniu dwóch wywiadów z autorką, kupiłam książkę i prawie od razu przeczytałam? Temat. Ciekawość. Nie będę ukrywać, taka, hmm, trochę spod znaku tabloidu. Na swoje usprawiedliwienie dodam - tabloidu z wysokiej półki. Literackiej, inteligenckiej, intelektualnej. Cokolwiek to znaczy. Bo bohaterowie powieści Manueli Gretkowskiej to nie postacie wymyślone. To ludzie z krwi i kości. Ikony - polskiej kultury wysokiej i myśli politycznej, to Jerzy Giedroyc, założyciel Instytutu Literackiego, paryskiej Kultury i niezliczonej liczby książek, które w czasach Polski peerelowskiej nie mogły się w kraju ukazać. To między innymi jemu zawdzięczamy, nie tylko my, także światowa kultura, Gombrowicza. I  bohaterka druga - ikona polskiego tekściarstwa (?), polskiej piosenki, polskiej kultury popularnej, ale tej wysokiej  (na chybcika tworzę jakieś nieistniejące kategorie), STS-u, owiana legendą femme fatale - Agnieszka Osiecka. Co mają ze sobą wspólnego? Okazuje się, że całkiem sporo.

Ona młoda, on prawie trzydzieści lat starszy. Wtedy w 1957 roku! Ona studentka, jeden z filarów STS-u, rozwichrzona, spontaniczna, imprezowiczka, łamaczka męskich serc, on intelektualista, wielki Redaktor, melancholijny, poważny, poślubiony pracy, swojej misji, bez życia osobistego. Ona z Warszawy, on emigrant. Tak różni spotkali się w Paryżu, kiedy Agnieszka Osiecka przyjechała tam na chwilę, przemycając przy okazji rękopis powieści Marka Hłaski, swojego ówczesnego narzeczonego. Coś podobno zaiskrzyło. Czy można mówić o miłości? Może o wzajemnej fascynacji? Fakty są takie, że kiedy Agnieszka Osiecka z Paryża pojechała na jakiś czas do ciotki do Londynu, Giedroyc, który nieczęsto ruszał się z miejsca, pojechał tam również. Spotkali się. Potem, gdy ona wróciła do Polski i przez siedem kolejnych lat nie mogła dostać paszportu, pisali do siebie listy, tak, listy, papierowe, o poczcie elektronicznej, o sms-ach, nikt jeszcze nie śnił. Znajomość podtrzymywali całe życie. A w ostatnim numerze Kultury, który wyszedł już po śmierci Giedroycia, zgodnie z wydaną przez niego dyspozycją ukazał się jej wiersz dedykowany jemu, napisany i podarowany mu wtedy, kiedy się spotkali. Przez te wszystkie lata spoczywał w jego szufladzie. Jak najdroższa pamiątka? Na tej podstawie, po dogłębnych studiach, między innymi w archiwum Osieckiej, Manuela Gretkowska napisała "Poetkę i księcia".

Drugi raz zdarzyło mi się czytać powieść, której bohaterami są znane postacie, a tematem fakty z ich życia. Całkiem niedawno pisałam tu o fabularyzowanej biografii Karen Blixen. I wtedy, i teraz towarzyszyły mi podobne odczucia - jakbym czytała wypracowanie bardzo zdolnej uczennicy. Nie mogłam się pozbyć wrażenia pewnej sztuczności. Nie wiem, czy życie tak dosłownie przepisane na powieść zawsze będzie trącić papierem? Brzmieć fałszywie? Czy sprawia to konieczność wykładania wszystkiego czytelnikom, którzy niekoniecznie wiedzą cokolwiek o bohaterach, szczególnie o Giedroyciu i jego środowisku? Jednak najbardziej drażniły mnie dialogi. Wymyślone przez Gretkowską, bo przecież ich zapis się nie zachował. Egzaltowane, trochę o niczym. Miały pewnie oddać atmosferę flirtu. Czy ludzie tak ze sobą rozmawiają? Może, ale na papierze brzmi to wszystko nienaturalnie.

Czy wobec tego nie warto sięgać po "Poetkę i księcia"? Przeciwnie. Po pierwsze powieść świetnie się czyta, a po drugie, ważniejsze, to znakomity wstęp, aby pójść dalej tropem paryskiej Kultury i tropem Osieckiej, którą Gretkowska stara się odczarować, pokazać jako postać tragiczną, skomplikowaną, targaną rozmaitymi uczuciami, sprzecznościami, pełną kompleksów wywiedzionych z zawodów doznanych w dzieciństwie. W jednym z dwóch wywiadów, jakich wysłuchałam, autorka powiedziała, że przywykliśmy traktować Osiecką dość płytko, raczej w tonie sensacji, w aurze towarzyszących jej skandali, jako tekściarę. Że gdyby była mężczyzną, miałaby inny wizerunek, interesowano by się nią poważne. Pewnie ma rację, nie mnie oceniać. Nie czytałam dzienników, które ukazują się co jakiś czas,  systematycznie, podobno są świetne, dojrzałe nad wiek. Nie czytałam nic innego. Znam ją z piosenek, z opowieści o niej, z artykułów. Powinnam to zmienić. Jednak póki co ruszyłam tropem paryskiej Kultury i Jerzego Giedroycia. Zrobiło mi się zwyczajnie wstyd, że tak mało na ten temat wiem. Moi oczytani, kiedyś, bo dziś niestety niekoniecznie, znajomi spojrzeliby na mnie ze zdziwieniem. Nie wiesz?  Naprawdę? Dlatego czym prędzej sięgnęłam po biografię Giedroycia pióra Magdaleny Grochowskiej wydaną kilka lat temu, nominowaną w roku 2010 do Nike. Nawet jeżeli ktoś po przeczytaniu "Poetki i księcia" nie pójdzie dalej, poprzestanie na powieści Gretkowskiej, to i tak trochę się dowie, jakoś liźnie temat. Bo ta książka jest czymś więcej niż tylko romansem, historią miłości niemożliwej, nieważne - prawdziwej czy wyobrażonej. To oprócz wnikliwych portretów dwojga bohaterów, szczególnie Osieckiej, świadectwo tamtych lat, historia środowiska paryskiej Kultury. Na kartach powieści pojawiają się Czapski, Hertzowie, Miłosz i wielu innych. Wreszcie jest to świadectwo dylematu - zostać na emigracji czy wracać do kraju? Nie muszę chyba dodawać, że wybór emigracji i związanie się z tym środowiskiem oznaczał w tamtych czasach zatrzaśnięcie drzwi do Polski. To był bilet w jedną stronę.
PS 1. Wiosną ma się ukazać tom dzienników Osieckiej obejmujący ten okres jej życia. Wszyscy sarkający na egzaltowane dialogi czytelnicy mają się po ich lekturze przekonać, że ona w taki sposób pisała, tak relacjonowała swój afekt. Tako rzecze Magdalena Felberg-Sendecka redaktorka dzienników. Wie, co mówi, przecież już je czytała, bardzo jestem ciekawa.
PS 2. Jestem już po lekturze książki Magdaleny Grochowskiej. Zastanawiałam się, czy w ogóle wspomni o tej znajomości. Otóż poświeciła jej nawet sporo miejsca, nie spodziewałam się, że aż tyle. I muszę wyznać, że ta historia opowiedziana piórem biografistki Giedroycia zrobiła na mnie o wiele większe wrażenie. Dotknął mnie jej tragizm. Po prostu wzruszyła, czego nie mogę powiedzieć o powieści Gretkowskiej.

Filmowe remanenty - wokół "53-ech wojen" i "Dziedziczki"

Dawno nie byłam w kinie. To efekt dwóch towarzysko zarwanych weekendów i intensywnego czasu w pracy. Wiele chyba nie straciłam, może obejrzałabym "Jeszcze dzień życia", ale ponieważ recenzje były różne, postanowiłam się w tej sytuacji jakoś specjalnie nie spinać i przeznaczyć wolne chwile na lekturę.

Najbardziej żałuję, że z wyżej wymienionych powodów nie udało mi się napisać o "53-ech wojnach" Ewy Bukowskiej, które obejrzałam już jakiś czas temu. Dlatego dziś kilka refleksji bardziej wokół niż o filmie inspirowanym historią Grażyny i Wojciecha Jagielskich, opartym ne jej książce "Miłość z kamienia". Przejmujący, poruszający, mroczny, bardzo intensywny obraz popadania w depresję spowodowaną panicznym strachem o męża, reportera wojennego, i destrukcji rodziny. Opowieść o cenie, jaką płaci się za miłość i pasję. I ważne pytania. Czego możemy wymagać od partnera? Czy jest możliwy kompromis? Czy człowiek z taką pasją powinien zakładać rodzinę? Bohater filmu wielokrotnie podkreśla, że najbliżsi są dla niego biletem powrotnym. Nic mu się stać nie może, bo oni czekają. To jego perspektywa. A jej? Ona umiera z niepokoju. Strach narasta, aż w końcu nie radzi sobie z rzeczywistością. Obsesyjnie czeka na telefon, nie zajmuje się dziećmi, które też płacą cenę, szczególnie starszy syn, bo przejmuje rolę głowy rodziny, na ile oczywiście jest w stanie. Poruszającym dopełnieniem filmu był dla mnie wywiad z Grażyną Jagielską, jaki przy okazji ukazał się w Wysokich Obcasach (chyba w wersji Ekstra, ja czytałam go w internecie). Cenę za pracę męża płaci do dziś, być może już nigdy nie będzie całkiem zdrowa. To po pierwsze. A po drugie wyraźnie mówi, że ratunkiem dla niej byłoby postawienie wyraźnego zakazu zaraz na początku jego drogi dziennikarskiej. tymczasem ona w geście protestu rozbiła tylko talerz. Wtedy mógł się jeszcze zająć inną działką, nie musiał jeździć na wojny, był początkującym dziennikarzem, bakcyl reportera dopiero zaczął w nim kiełkować. I tu rodzą się refleksje. Bo rzeczywiście to uratowałoby Grażynę Jagielską przed syndromem stresu bojowego, którego się nabawiła z powodu pracy męża, ale nas, czytelników, pozbawiłoby znakomitych książek Wojciecha Jagielskiego. Nie powstałaby "Modlitwa o deszcz" czy "Wszystkie wojny Lary". Ale może napisałby inne książki? Diabelskie dylematy. Warto poszukać tego wywiadu, tak jak warto obejrzeć film Ewy Bukowskiej. Także dla znakomitej roli Magdaleny Popławskiej. Tyle wokół "53-ech wojen".

A teraz o "Dziedziczkach", które obejrzałam z poślizgiem z powodu zawirowań z czasem (wolnym oczywiście). Warto zobaczyć ten paragwajski film, którego reżyser, debiutant, Marcelo Martinessi zdobył w Berlinie Srebrnego Niedźwiedzia za reżyserię i nagrodę FIPRESCI. Na tym samym festiwalu nagrodzona została także Ana Brun grająca główną rolę, Cheli. Od razu zaznaczę, że na pewno nie jest to film dla masowej widowni. Niewiele się dzieje, wszystko toczy się niespiesznie, gdzieś pomiędzy słowami, w gestach, spojrzeniach. Kamera skupia się na szczegółach wydobywanych z cieni i półcieni, a nawet z mroku. Nie ma tu szerokich planów, wszystko rozgrywane jest w zbliżeniach, a dodatkową trudnością jest półmrok często panujący w pomieszczeniach. Widzimy tyle, ile widzą bohaterki, kiedy wątłe światło wydobywa z cienia jakieś szczegóły - tacę z filiżankami i napojami, obraz na sztalugach, jakiś cenny mebel, pomarszczone twarze bohaterek, odłażącą ze ściany tapetę. Przyznam, że początkowo taki sposób filmowania bardzo utrudniał mi oglądanie filmu. Więcej, irytował. Dawało to mniej więcej taki efekt jak widziane na marnej jakości telewizorze sceny dziejące się nocą czy w ciemnym pomieszczeniu. Ale z czasem przyzwyczaiłam się chyba albo mroku było mniej. "Dziedziczki" to opowieść o dwóch starzejących się, mieszkających razem kobietach, Cheli i Chiquicie, które z powodu problemów finansowych zmuszone są sprzedawać cenne rodzinne meble, naczynia, obrazy i pamiątki. Stare, zaniedbane, niegdyś zamożne mieszkanie, powoli pustoszeje. Chela przypłaca tę sytuację depresją, energiczna i bardzo praktyczna Chiquita radzi sobie znacznie lepiej. Nawet kiedy za długi trafia do więzienia, przyjmuje ten fakt jak kolejne zadanie do wykonania. Ale jest to też film o, może nie tyle toksycznym, ile nadopiekuńczym związku i o budzeniu się z letargu. Uwaga! Teraz będzie spojler, w kwadratowym nawiasie i mniejszą czcionką! [Chiquita z troski o swoją partnerkę usuwa jej spod nóg wszelkie przeszkody. Dba o wszystkie wygody, wie, kiedy podać lekarstwa, jakie napoje lubi pić, sama prowadzi negocjacje z potencjalnymi kupcami, sama decyduje, co sprzedać, nie chce narażać na jeszcze większy stres. Chela jest jak dziecko albo może jak rozkapryszona dziedziczka? Nie wiemy, co jest przyczyną, a co skutkiem. Czy stała się taka bezwolna, bo zdominowała ją Chiqiuta? Czy może jest odwrotnie? Od dzieciństwa przyzwyczajona do wygód, pozwala układać sobie życie. Dopiero kiedy zabraknie Chiquity, powoli budzi się do życia. Na oczach widza rozgrywa się dramat. Starzejąca się kobieta stopniowo zaczyna interesować się sporo młodszą od siebie Angy. Wysłuchuje jej opowieści i zwierzeń, chce być jak najbliżej, zaczyna zwracać uwagę na swój wygląd, jest zazdrosna o jej dość powikłane życie osobiste. Pewnie zdaje sobie sprawę, że nie ma szans na związek między nimi, tym bardziej, iż wszystko wskazuje na to, że Angy jest heteroseksualna. Ale na uczucie nie ma mocnych. Być może też ta sytuacja pozwala jej uwolnić się od nadopiekuńczej Chiquity. Dlatego jej powrót z więzienia zamiast radością jest dla Cheli katastrofą. Jeszcze większą planowana sprzedaż samochodu, który stał się dla niej synonimem wolności. Przejmujący jest ten dramat starzejącej się kobiety nieszczęśliwie zakochanej w innej, dużo młodszej od siebie.] Wszystko rozegrane zostało bardzo subtelnie. Widz musi się domyślać, spekulować, śledzić grymasy twarzy, gesty, drobiazgi. Ciekawa jest jest też warstwa społeczna filmu, dla widza z Ameryki Południowej pewnie oczywista, dla widza z Europy niekoniecznie. Różnice społeczne - bogate kobiety, upadłe dziedziczki starych fortun i służące, dziewczyny z prowincji, analfabetki. Przestępczość - to dlatego Chela może dorabiać, wożąc samochodem swoje bogate znajome, które boją się korzystać z usług taksówkarzy. I wszechobecny strach, z którym wszyscy nauczyli się jakoś żyć. Bardzo ciekawy film.

Almudena Grandes "Pocałunki składane na chlebie"

Książka Almudeny Grandes "Pocałunki składane na chlebie" (Sonia Draga 2017; przełożyła

Katarzyna Okrasko) zmaterializowała się dla mnie z książkowego niebytu dzięki radiowej audycji. Szybko też okazało się, że autorka będzie gościła na festiwalu Literacki Sopot. Chodzi oczywiście o jego zeszłoroczną edycję poświęconą literaturze hiszpańskiej. W tym roku zaproszeni zostali Francuzi. Zainteresowałam się książką ze względu na temat - hiszpański kryzys. Ileż ja się na nią napolowałam, ileż się naczekałam na sensowną cenę. W końcu mniej więcej po roku udało się, kupiłam, no i wreszcie przeczytałam. Czy było warto? Uczucia mam mieszane. To taka powieść, którą pochłania się jednym tchem, po skończeniu lektury może niekoniecznie ma się poczucie zmarnowanego czasu, ale gdybym nie przeczytała, dziury w niebie by nie było. Jednym słowem nie jest to must read mola książkowego.

Początkowo lekturze towarzyszyła irytacja. Nie opuszczało mnie  wrażenie, że czytam szkolną czytankę. Dlaczego? Autorka postanowiła potraktować swoich bohaterów jak przykłady. Zdaje się mówić - Opowiem wam o hiszpańskim kryzysie z punktu widzenia szarego człowieka. O tym, jak sobie radzi albo jak nie radzi z nagłą utratą pracy, mieszkania, z obniżeniem pensji. O tym, jakie zmiany zachodzą w jego najbliższym otoczeniu. W tym celu przez rok będę obserwować życie mieszkańców jednej z madryckich dzielnic. Jest to przeciętna dzielnica w centrum stolicy,  mieszkają tu różni ludzie, często zasiedziali od lat. Ma swój bar, swój zakład fryzjerski, swój ośrodek zdrowia. Mieszkańcy się znają, jedni lepiej, inni tylko z widzenia, ale są u siebie. Gdyby to był film, zobaczylibyśmy, jak kamera zmniejsza kąt widzenia, jak z panoramy miasta wybiera jedną dzielnicę, wyławia konkretne miejsca i konkretnych bohaterów. Podobny zabieg stosuje narrator. Problem w tym, że używa czasu teraźniejszego. I właśnie ten nieznośny, w tym kontekście i w tej ilości, czas teraźniejszy plus czasami sztuczne, deklaratywne dialogi, jakby bohaterowie wygłaszali jakieś tezy, powodowały, że miałam wrażenie, jakbym czytała szkolną czytankę i to raczej z podręcznika dla klas młodszych. Czasem pojawia się też nieznośnie dydaktyczny ton w komentarzach narratora. No ale potem przywykłam, przestałam zwracać na to uwagę i wkręciłam się w losy bohaterów. Na szczęście, kiedy na końcu narratorka żegna się z nimi (w filmie kamera poszerza kąt widzenia, znowu mamy panoramę miasta) i krótko opowiada, jakie były dalsze losy najważniejszych z nich, okazuje się, że nie wszystkim się udało. Nie wszyscy poradzili sobie w czasach kryzysu,  nie wszyscy odnaleźli się w trudnej sytuacji.

Książka ma bardzo wielu bohaterów, tak wielu, że wcale nierzadko musiałam dobrze się zastanowić, o kim mowa. Myliły mi się imiona i postacie, szczególnie na początku. Tym bardziej, że powieść w swojej konstrukcji przypomina mozaikę. Za każdym bohaterem idzie jego historia, a narrator skacze od wątku do wątku. Niektórym bohaterom poświęca więcej miejsca, inni pojawiają się rzadziej. Jak to w takiej konwencji bywa, jedni są przyjaciółmi, inni znają się z baru czy z fryzjerskiego salonu Amalii, ktoś zetknie się z kimś przez chwilę w jakiejś sytuacji, na przykład na manifestacji w obronie likwidowanego ośrodka zdrowia. I tak to się plecie. Polubiłam bohaterów, ale konwencja powoduje, że trudno się z nimi bliżej zżyć. Niektóre wątki są dość przewidywalne, ale czasem zostajemy zaskoczeni.

Tematem książki Almudeny Grandes jest opowieść o tym, jak hiszpański kryzys dotyka zwykłych ludzi i jak próbują sobie radzić w tej sytuacji. Kto czytał znakomity reportaż Aleksandry Lipczak "Ludzie z placu Słońca", temu problemy, jakie dotykają bohaterów, i ich przyczyny, nie są obce. Brak pracy, bezrobocie, zmniejszenie pensji, strata mieszkania, bo bank wszedł na hipotekę, borykanie się z obciążeniem, jakim jest domek nad morzem kupiony w czasach prosperity, praca poniżej kwalifikacji, abdykacja państwa albo władz miasta, które likwidują ośrodek zdrowia w dzielnicy, bo prawdopodobnie chcą sprzedać teren deweloperowi, bezduszność banków, korupcja, nieuczciwa chińska konkurencja. Amalia, właścicielka zakładu fryzjerskiego, naprzeciwko którego powstał chiński salon oferujący bardzo tanio manicure hybrydowy, co spowodowało, że musiała zwolnić dziewczynę zajmującą się u niej tym samym, początkowo jest wściekła i przerażona. Szybko jednak przekonuje się, że inni mają gorzej. Dlaczego właściciel konkurencyjnego zakładu może oferować usługi po tak dumpingowej cenie? Bo Chinki, które u niego pracują, harują po kilkanaście godzin dziennie. Ale kryzys uruchamia w mieszkańcach dzielnicy niezwykłe pokłady życzliwości. Ludzie pomagają sobie nie tylko w drobnych sprawach, ale organizują się w rozmaitych stowarzyszeniach samopomocowych czy inicjatywach. Jedni udzielają pomocy prawnej eksmitowanym mieszkańcom, prowadzą za darmo ich sprawy w sądzie, Amalia zbiera w swoim salonie żywność dla potrzebujących, Paskual, właściciel baru, zgodzi się, aby w czasie wakacji dożywiano w nim dzieci z ubogich rodzin, a Sofia, nauczycielka stojąca za tym pomysłem, już wcześniej rozdawała w swojej szkole drugie śniadania właśnie tym dzieciom. A kiedy władze miasta chcą zlikwidować ośrodek zdrowia, w jego obronie manifestować będą zgodnie lekarze i mieszkańcy dzielnicy. Brzmi jak bajka? Jak piękna utopia? Też bym tak myślała, gdybym wcześniej nie czytała wspomnianego reportażu Aleksandry Lipczak, która pisze w swojej książce o podobnych inicjatywach. Być może Almudena Grandes na użytek swojej powieści nieco podkręciła temat i zebrała w jednej dzielnicy wiele różnych inicjatyw i ruchów, które działają w większym rozproszeniu. Tego nie wiem. Jak by nie było, nie da się ukryć, że książka krzepi, a to, że nie wszystkim się jednak udało, sprawia, że całość postrzegamy jako bardziej prawdopodobną.

Jeśli, czytelniku tej notki, lubisz dobrze napisane czytadła traktujące jednak o poważnych problemach, możesz śmiało sięgnąć po powieść Almudeny Grandes.

Adam Leszczyński "No dno po prostu jest Polska"

Nie mam zwyczaju myśleć rocznicowo, ale tak mi przyszło do głowy, aby właśnie teraz, tuż przed okrągłą ROCZNICĄ wstawić właśnie ten wpis. Jeśli nie teraz, to kiedy będzie bardziej odpowiedni moment dla jego publikacji? A chodzi o najnowszą książkę Adama Leszczyńskiego "No dno po prostu jest Polska" (W.A.B. 2017). Jeśli, czytelniku tej notki, czujesz się zgorszony takim wyborem, to spieszę donieść, że tytuł jest cytatem z wypowiedzi anonimowego internauty z jakiegoś forum, a w książce niczego obrazoburczego nie ma. Autor, historyk i publicysta, którego głos bardzo sobie cenię, postanowił przyjrzeć się naszym polskim autostereotypom, czyli zdać sprawę z tego, co myślimy o Polakach i Polsce. W tym celu przedarł się przez tysiące źródeł, które w swojej książce obficie cytuje i relacjonuje. Przestudiował rzeczy rozmaite - literaturę piękną, publicystykę, wypowiedzi polityków, dzienniki, listy, badania oraz wnioski socjologów i oczywiście internet. Lektura jest bardzo ciekawa, pouczająca, chociaż pewnie lepiej ją sobie dawkować, bo czytana na raz robi się trochę nużąca. Ja niestety nie potrafię skupić się na kilku tytułach jednocześnie, takie próby zawsze kończą się porażką, czyli odłożeniem jednego na wieczne nieprzeczytanie niestety, dlatego książkę Leszczyńskiego przeczytałam po bożemu, w ciągu kilku dni.

Zaraz po wstępie autor postanowił oddać głos Prusowi, tak, tak, Prusowi, który w swoich felietonach chłostał Polaków niemiłosiernie. Temu, co pisarz myślał o rodakach, poświęcił cały rozdział. Znacie? To poczytajcie. Otóż nie znajdziemy tu niczego, czego byśmy na swój temat nie myśleli i dziś. Pisał między innymi o ciemnocie ludu i głupocie elit, narzekał na niską jakość tych ostatnich, na to, że gardzą ludem, że są słabo wykształcone. Ludowi też się dostawało między innymi za demoralizację. Piętnował pazerność i wyzysk, brak skrupułów na przykład właścicieli kamienic, którzy nie mają litości dla lokatorów. Fatalną jakość budownictwa i brak jakiegokolwiek planu, aby problem mieszkaniowy rozwiązać. Mniej więcej to samo na ten temat pisze dziś Filip Springer w swoich "Trzynastu piętrach". Leszczyński oczywiście to zauważa. Mogłabym tak długo jeszcze wymieniać to, co Prus myślał o Polakach, ale czas na najważniejszy wniosek, jaki płynie z dociekań Leszczyńskiego - otóż nasze myślenie o sobie niemal nie zmieniło się od XIX wieku! Może jest jeden wyjątek - ostatnio przestaliśmy postrzegać siebie jako  leniwych. Przeciwnie - uważamy siebie za bardzo pracowitych, harujemy najwięcej w Europie, ale od razu lubimy dodawać, że często mało wydajnie i byle jak. I tu wniosek drugi - Polacy o sobie i o Polsce myślą jak najgorzej! Że państwo źle urządzone i zarządzane (kamieni kupa, że zacytuję Bartłomieja Sienkiewicza, którego Leszczyński akurat nie cytuje, ale pasuje jak ulał), że nic się nie da, że jakoś to będzie, zamiast systematycznego działania, że bezhołowie, że z Polakami nic się nie da zbudować (stąd ciągoty do autorytaryzmu, tak myśleli o nas i Piłsudski, i Dmowski), że chamstwo, brak kultury, że nie czytamy (tak lamentowano i dawniej), że gdzie indziej jest lepiej, że ludzie lepsi (taka opinia w rozmaitych dziennikach, listach, a dziś wypowiedziach na forach wśród emigrantów była i jest powszechna - emigrantom poświęca autor cały rozdział). Zewsząd słychać krzyk - tu się żyć nie da, trzeba wyjeżdżać! Iluż bliższych lub dalszych znajomych tak mówi, iluż wprowadziło te słowa w czyn. Ale na emigracji od rodaków trzymaj się z daleka. Bo będziesz się ich tylko wstydził, bo oszukają, zamiast pomóc. I to nie nowość! Już w XIX wieku w rozmaitych emigranckich świadectwach powtarza się taka opinia. Uderzmy się w piersi - czy tak właśnie o sobie nie myślimy? Kiedy czytałam książkę Leszczyńskiego, stale powtarzałam sobie - jaki autostereotyp, przecież tak właśnie jest, przecież to prawda najczystsza. Tu ważna uwaga - autor zastrzega we wstępie, że nie jest jego celem rozstrzygnięcie, co jest prawdą, a co rzeczywiście tylko powielanym od lat stereotypem.

Jak uleczyć ten straszny naród? Co zrobić, żeby nasz kraj był tak dobrze zorganizowany jak te, które podziwiamy, często bezkrytycznie? I ta recepta jest stała. A właściwie dwie recepty w zależności od poglądów. Jedna głosi - wrócić do korzeni, do tradycji. Druga przeciwnie - otworzyć się na innych, brać od nich to, co dobre, naśladować. Jednym słowem - zaścianek albo oświecenie.

W dwóch ostatnich rozdziałach szuka Leszczyński odpowiedzi na pytanie, skąd taki negatywny autostereotyp się wziął i ... proponuje wielką narodową psychoterapię, aby ten stan rzeczy zmienić. Abyśmy nauczyli się dostrzegać w sobie nie tylko to, co złe, ale też to, co dobre. Przecież Polska i Polacy to nie tylko dno. Coś dobrego też przecież moglibyśmy o sobie, o swojej ojczyźnie powiedzieć. Chodzi zatem o krytyczne myślenie, a nie bezrefleksyjne powielanie tego, co mówią wszyscy. Jak to zrobić? Leszczyński proponuje dwa rozwiązania. Sam zdaje sobie sprawę, że może naiwne, że może zostanie wyśmiany lub zbyty wzruszeniem ramion. Jedno proste do wdrożenia od razu przez każdego - mówmy sobie miłe rzeczy. Niech każdy przynajmniej raz dziennie powie komuś, z kim się zetknie, coś sympatycznego. Drugie, trudniejsze, praca u podstaw obliczona na lata. Pokazywanie tego, co w nas dobre, wzmacnianie dobrych cech i zachowań, dobrego myślenia o sobie. Wpajanie takiego sposobu myślenia od najmłodszych lat. To zadanie dla szkoły i mediów. Leszczyński powołuje się tu na przykład Singapuru, który takie działania wdrożył w latach pięćdziesiątych, co przeorało tamtejsze społeczeństwo. Że takie działania nie mają sensu? Otóż mają. Choćby jeden przykład. Jeszcze piętnaście, dwadzieścia lat temu nikt nie sprzątał po swoim psie. Dziś może nie robią jeszcze tego wszyscy, ale znacznie się w tej dziedzinie poprawiło! Chciałam napisać, że postępuje tak większość, ale tu ugryzłam się w palce biegające po klawiaturze, bo żadnych badań ilościowych na ten temat nie znam, dysponuję tylko własnymi obserwacjami, a więc tworzyłabym kolejny stereotyp.

PS I. Że bezinteresowne mówienie miłych rzeczy się nie sprawdza? Wczoraj (tekst powstał w sierpniu) świeżo po lekturze książki Leszczyńskiego, kiedy maszerowałam przez miasto, nagle od dwóch sympatycznych młodych kobiet, które mijałam, ni z gruszki, ni z pietruszki usłyszałam - jaką ma pani ładną sukienkę. Boże, jak mi się dobrze zrobiło, jak mi się humor poprawił!

PS II. A co dobrego o sobie myśleliśmy i myślimy? Jaki jest ten pozytywny autostereotyp? Otóż uważamy, że jesteśmy odważni, pobożni i szlachetni. Tylko tyle. Reszta to owo tytułowe dno. Jednocześnie jednak rozpiera nas  duma, że jesteśmy Polakami. Dlatego Leszczyński pisze, że żyjemy w wiecznej schizofrenii i dlatego proponuje narodową psychoterapię.

Popularne posty