Wspomniałam, że "Podróż" mnie zaskoczyła. Już wyjaśniam dlaczego. Od znajomego czytelnika usłyszałam o wydanym w ubiegłym roku zbiorze "Wiosna 1941", że jest świetny, ale opowiada historie straszne. Nic dziwnego, skoro Ida Fink, naznaczona swoim doświadczeniem, zajmowała się tylko tematyką Holokaustu. Leżała więc sobie "Podróż" na półce, bo, mimo że bardzo chciałam, bałam się do niej zajrzeć. Tymczasem teraz nie waham się nazwać tej książki optymistyczną. Celowo napisałam kursywą, bo jednak jest to słowo zastępcze, z braku innego, które jakoś nie przychodzi mi do głowy. Bo "Podróż" czyta się jednym tchem. W pewnym sensie jest jak książki sensacyjne: nie sposób się od niej oderwać, tak bardzo chce się wiedzieć, co się stanie dalej. Losy dwóch sióstr: starszej, dwudziestokilkuletniej Katarzyny, i młodszej, Elżbiety, są tyleż frapujące, co nieprawdopodobne, a jednak wywiedzione z doświadczenia. Trudno mi powiedzieć, jak dużo jest tu opowieści o prawdziwej Idzie Fink, która razem z młodszą siostrą uciekła z getta w Zbarażu i ukrywała się do końca wojny. Czasami miałam wrażenie, że ta książka to wspomnienie udrapowane w piękną, literacką formę. Narratorka snuje swoją historię z perspektywy lat, od czasu do czasu zapowiadając przyszłe zdarzenia, zmieniając od czasu do czasu narrację z pierwszo na trzecioosobową. Wiemy na przykład, że nigdy nie uda jej się podziękować komendantowi obozu, w którym mieszkają Polki pracujące w niemieckiej fabryce, za to, że pozwolił uciec. Wiemy, że nigdy nie dowie się, co stało się z przyjaciółką, z którą się rozłączyły. I on, i ona zginą później w bombardowaniu miasta. Wiemy też, jaki będzie finał podróży-ucieczki obu sióstr. Książka ilustrowana jest kilkoma czarno-białymi fotografiami autorki. Na jednym Ida Fink z siostrą i ojcem, na innym z siostrą tuż po wojnie, na kolejnych z małą córeczką, sama, pięćdziesięciokilkuletnia, a na każdym promiennie uśmiechnięta. To wszystko sprawia, że chociaż opowiadana historia jest świadectwem czasów najciemniejszych, bije z niej jakiś optymizm. Jednak żyję i potrafię się śmiać; pamiętam, ale jestem; spotkałam na swojej drodze wielu ludzi podłych, ale może jeszcze więcej zwyczajnie porządnych, dzięki nim przetrwałam i mogę dać świadectwo, zdaje się mówić swoją książką Ida Fink.
Co utkwiło mi w pamięci po lekturze?
Najbardziej chyba siostrzana więź. Katarzyna cały czas opiekuje się młodszą o kilka lat siostrą, drży o nią, w żadnej chwili nie wyobraża sobie, że mogłaby ją porzucić. A co najmniej dwukrotnie staje przed tragicznym wyborem: zostawić Elżbietę i ratować siebie czy zostać z nią, ryzykując życie obu. Nie waha się ani przez moment. Prawdopodobnie byłoby jej łatwiej uciekać samodzielnie (Katarzyna ma dobry wygląd, Elżbieta zły, jest brunetką), poza tym to na niej, starszej, spoczywa ciężar podejmowania decyzji, z których większość jest dosłownie na wagę życia. Z drugiej jednak strony siostra jest oparciem. Iść razem jest trudniej, ale i łatwiej, bo samotność podwójną znieść mimo wszystko łatwiej niż pojedynczą. Katarzyna i jej siostra są jak dwie drobinki piasku rzucone gdzieś w brutalny świat, zdane na łaskę i niełaskę ludzi albo na szczęśliwy traf. Tylko w drobnej części są paniami swojego losu, reszta nie zależy od nich.
Kolejna drzazga (to subtelna aluzja do jednego z opowiadań autorki) w mej czytelniczej pamięci to mozół i trud ucieczki. Zmęczenie do granic wytrzymałości, głód i pragnienie, błądzenie, strach, samotność we dwoje, czasem we troje, brud, zimno, spanie gdzieś pod drzewem, w deszczu, potargane ubrania. I pytania: co robić? dokąd dalej? czy znowu się uda? A wokół toczy się wojenne, ale w miarę normalne życie (bohaterki, aby się ratować, zaopatrzone w fałszywe papiery, dobrowolnie zgłaszają się na roboty do Rzeszy, więc przede wszystkim podróżują właśnie po tamtych terenach): ludzie siedzą w kawiarniach, spacerują nad rzeką, bawią się, na wsi jest pięknie, rolnicy pracują na polu i w gospodarstwie, prawie jak zwykle, przecież krowy trzeba wydoić, zboże skosić. Siostrom też czasami udaje się w miarę normalnie żyć. Harują ciężko, ale w niedzielę jest wolne. Można spotkać się z innymi towarzyszami niedoli, miło spędzić popołudnie i wieczór, dostać przepustkę na wyjazd do sąsiedniej wsi czy miasteczka, kupić sobie elegancki kapelusz. Na tym polega paradoks tych czasów.
I jeszcze jedno. Ludzie. Szlachetni i odważni, którzy są gotowi pomóc bezinteresownie, narażając swoje życie. Zwyczajni, którzy nie pomagają, ale też nie zaszkodzą, nie doniosą, przymkną oko, udadzą, że nie widzą i nie wiedzą. Źli, którzy wykorzystają nieszczęście, chcąc się przy okazji dorobić. Albo jeszcze gorsi, gotowi natychmiast wydać, uwięzić i zabić. Gospodarze, u których pracują, surowi, wymagający, ale i życzliwi, chociaż to życzliwość nienarzucająca się, trudno może byłoby ją nazwać serdecznością. I wreszcie Polki pracujące w tej samej fabryce i skoszarowane w tym samym obozie. Są pomiędzy nimi antysemitki, które, kiedy tylko odkryją, że wśród nich jest kilka Żydówek ukrywających swoją tożsamość dzięki fałszywym papierom, zaczynają dokuczać, wyśmiewać, stosować ostracyzm, a wreszcie któraś doniesie. Ale potem przestraszą się konsekwencji tego, co zrobiły. Oczywiście nie wszystkie są takie.
No i wreszcie sprawa tożsamości. Obie siostry kilkakrotnie muszą stać się kimś innym. Zaczyna się, kiedy postanawiają uciec z getta i dostają fałszywe papiery. To wtedy stają się Katarzyną i Elżbietą. Potem jeszcze dwukrotnie wymyślą siebie na nowo. Zmieniane za każdym razem imiona, nazwiska i życiorysy są symbolem tych przemian. Za każdą taką zmianą musi iść jednak coś więcej. Trzeba udawać, wejść w rolę. Jeśli jest się akurat chłopką, nie można przyznać się do świetnej znajomości niemieckiego, do tego, że się zna i kocha muzykę, trzeba mówić inaczej i zachowywać się inaczej. Swoją rolę należy odegrać perfekcyjnie, od tego zależy życie.
Połączenie sensacyjnej fabuły i owego optymizmu tak bardzo mnie zaskoczyło, że natychmiast postanowiłam skonfrontować "Podróż" ze zbiorkiem opowiadań "Wiosna 1941", mimo że ja, miłośniczka cegieł, rzadko sięgam po krótkie formy. To zupełnie inna lektura! Tu zaskoczenia nie było. Autorka roztacza przed czytelnikiem całe spektrum żydowskich losów czasu Holokaustu. Niektóre z opowiadań pisane są w pierwszej osobie, w innych narrator jest trzecioosobowy. W kilku znowu można dopatrzeć się echa przeżyć samej autorki, autobiograficznych wątków. Czasem pojawiają się nawet te same osoby co w "Podróży". Na przykład pani Kasińska, która załatwia obu siostrom fałszywe papiery, albo ojciec, lekarz. Inne opowiadają historie ludzi, których być może autorka znała. Ale równie dobrze mogła skonstruować ich losy, czerpiąc tylko ze swoich i cudzych doświadczeń, tworząc na podstawie różnych biografii uniwersalny los żydowski. Nie wszystkie historie kończą się tragicznie, ale we wszystkich jest strach, cierpienie, pytanie, jak przetrwać albo jak zachować godność. Czasem narrator zwięźle i z porażającym chłodem informuje, że bohaterowi opowiadania wprawdzie teraz się udało, ale później zginął. Nie zawsze jesteśmy świadkami tej śmierci. Są tu wszystkie okropności, które znamy z literatury, filmu, historii. Cały wachlarz żydowskiego nieszczęścia, skondensowany i opisany w słowach prostych, celnych, pięknych, bez epatowania emocjami. Można by powiedzieć w krótkich żołnierskich słowach, gdyby ta fraza nie kojarzyła się także z prymitywną przaśnością. Bo język i styl Idy Fink są niezwykłe, odróżniają jej prozę, czynią ją niepowtarzalną. Proste, poetyckie, ironiczne, czasem konkretne a czasem zadumane i niedopowiedziane. Trzeba przeczytać, aby wiedzieć, w czym rzecz. I właśnie ten charakterystyczny dla autorki język łączy "Podróż" i opowiadania.
Naprawdę koniecznie trzeba poznać książki Idy Fink. To proza, która pozostaje w pamięci. A tym, którzy się boją tej tematyki, chcę podpowiedzieć, że opowiadania, chociaż tragiczne, są króciutkie, więc można je sobie dozować w pojedynczych dawkach. "Podróż" natomiast, jak wspominałam, czyta się jak powieść sensacyjną, co jej niczego nie ujmuje. Może to zachęci do sięgnięcia po obie pozycje. Lektura, nie bójmy się tego słowa, obowiązkowa. Warto wyłowić ją z morza innych też obowiązkowych.
P.S. Już po napisaniu tej notki wyguglowałam wywiad, jaki przeprowadziła z Idą Fink Justyna Sobolewska w roku 2003. Moje podejrzenia się sprawdziły. To proza, której źródłem były wojenne doświadczenia pisarki. Autorka stwierdziła, że "Podróż" nie jest powieścią. Nazwała ją fikcją autobiograficzną.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz