Wojciech Jagielski "Wszystkie wojny Lary"

Dopiero teraz przeczytałam głośną książkę Wojciecha Jagielskiego „Wszystkie wojny Lary”

(Znak 2015) nominowaną do rozmaitych nagród. Sama się zdziwiłam, że to już dwa lata mijają od jej wydania. Chociaż czytam na okrągło, głównie nowości, to i tak większość z nich przestaje już być świeżynką, kiedy po nie sięgam. A gdzie klasyka? Gdzie nieoczekiwane odkrycia? A przecież czasem chciałoby się do czegoś wrócić. Ot tak dla przyjemności czy żeby zrewidować dawne opinie. Pozostaje mi westchnąć – ciężki jest los nałogowego czytelnika! A po „Wszystkie wojny Lary” chciałam sięgnąć nie tylko dlatego, że głośne, ale przede wszystkim z powodu autora. Stosunkowo późno odkryłam Wojciecha Jagielskiego – pisarza, bo dziennikarza oczywiście czytałam, ale za to od pierwszej jego książki, jaką poznałam, a było to „Wypalanie traw”,  wiedziałam, że muszę nadrobić zaległości i czytać na bieżąco to, co jeszcze napisze.

„Wszystkie wojny Lary” czyta się jednym tchem. Forma zbliża tę książkę do powieści, ale to jednak reportaż. Historia Lary, mieszkanki gruzińskiej Doliny Pankisi znajdującej się na granicy z Czeczenią, której dwaj synowie wyruszyli do Syrii na wojnę, jest prawdziwa. Tylko spotkania z Larą w McDonaldzie były dwa, a potem jeszcze kilka przez skype. Jak mówił autor w wywiadach udzielanych po opublikowaniu książki, jego bohaterka opowiadała bardzo plastycznie, miała świetną pamięć. Pamiętała sytuacje i ich okoliczności. I tak ze szczegółami, z detalami snuła swoją smutną historię. Może dlatego Wojciech Jagielski wybrał taką właśnie formę – monolog Lary tylko z rzadka przerywany narracją reportera. Monolog nacechowany indywidualnym stylem, językiem prostej, trochę sentymentalnej kobiety – zgnębionej matki, która dzieląc się swoją historią, próbuje zrozumieć, kiedy popełniła błąd. Teraz gdy o tym myślę, dochodzę do wniosku, że Lara wpisuje się w ikoniczny obraz matki-pacyfistki albo matki antywojennej (może lepiej byłoby powiedzieć: matki protestującej przeciwko wojnie?), która cierpi, bo wojna zabrała jej synów, która jest gotowa zrobić wszystko, by wyrwać ich z jej bezlitosnych szponów. Jej monolog to lament, z którego ma płynąć ostrzeżenie. Gdyby Lara nie mieszkała w zapomnianej przez ludzi Dolinie Pankisi, być może jej protest przybrałby inne formy. Może uczestniczyłaby w antywojennych manifestacjach albo działała w jakiejś organizacji na rzecz ofiar wojny.

Kiedy czytałam jej opowieść, miałam jeszcze jedno bardzo silne skojarzenie – z baśnią. Tak, sposób narracji jest nieco baśniowy. W takim klimacie utrzymana jest też opowieść narratora o historii Doliny Pankisi i większość partii narracyjnych. Tylko naprawdę bardzo rzadko, może dwa, trzy razy, głos zabiera reporter - rzeczowo, konkretnie, krótko komentując zdarzenia, trochę na zasadzie przypisu. Skojarzenie z baśnią potęguje brak dat i nazwisk polityków na przykład obalonego w wyniku rewolucji róż prezydenta Gruzji Eduarda Szewardnadzego czy prezydenta Czeczenii Dudajewa. Oczywiście czytelnik albo pamięta historyczne zdarzenia, albo może je bez trudu sprawdzić. Dzięki takim zabiegom historia osadzona w bardzo konkretnym czasie, wpisana w wielką Historię staje się jednocześnie uniwersalna i ponadczasowa. Dopiero na końcu w osobnym rozdziale zatytułowanym Niespokojne czasy przełomu wieków znajdziemy kalendarium wydarzeń na świecie od roku 1991 do roku 2014. Podkreślam – na świecie. To z kolei uświadamia czytelnikowi szerszą perspektywę. Pokazuje, w jakim stopniu wojny czeczeńskie i wojna w Syrii są częścią szerszego procesu dziejowego, którym sterują światowe mocarstwa i państwa Zachodu. Bo po drodze jest jeszcze Afganistan, wojna w Zatoce, Irak, arabska wiosna. To wszystko jedna układanka. Los Lary, mieszkanki zapomnianej, nieco baśniowej Doliny Pankisi, nie zależy tylko od niej. Staje się częścią globalnych procesów. Jakby nie było dla niej ratunku. Chcąc chronić synów przed wojną, ucieka z Czeczenii, wraca do domu do doliny, potem wysyła ich do ojca do Europy. Na nic jej trud i tak nie przechytrzy losu – po paru latach jej synowie pojadą  na wojnę w Syrii. Lara ma do siebie pretensje – zaczyna żałować, że wywiozła ich z Czeczenii, bo gdyby doświadczyli wojny, zyskaliby na nią odporność. Zadziałałaby niczym szczepionka. Ale niepotrzebnie czyni sobie wyrzuty – znając globalne procesy, z dużym prawdopodobieństwem możemy stwierdzić, że jej synów i tak opętałby demon dżihadu. Dlatego Lara jest postacią tragiczną, nie tylko z powodu wielkiego cierpienia. Jest jak postać z greckiej tragedii – każdy jej wybór był skazany na klęskę. Nie mogła uciec przed przeznaczeniem.

A właściwie mogła. W świecie idealnym. A może tylko (aż?) mądrze rządzonym. Puśćmy wodze fantazji. Stańmy się na chwilę idealistycznie naiwni. Najpierw globalnie. Gdyby nie wojny w Afganistanie i Iraku. Gdyby Rosja pozwoliła Czeczenii na niepodległość. Gdyby niepodległa Czeczenia była mądrze rządzonym, zamożnym krajem. Gdyby nie wojna w Syrii. Gdyby wszyscy międzynarodowi gracze mieli wolę ją skończyć. Gdyby w Gruzji nie było wojen domowych. A teraz bardziej przyziemnie. Gdyby w Dolinie Pankisi była praca i perspektywy dla młodych. Albo chociaż w Telawi, w Tbilisi czy w innych gruzińskich miastach. Gdyby Gruzini nie pogardzali Kistami (w Dolinie Pankisi obok prawosławnych Gruzinów mieszkają muzułmańscy Kistowie, czyli Czeczeni; Lara jest Kistką, nie Gruzinką), traktowali ich na równi ze sobą, dawali im takie same szanse na pracę, na awans. Gdyby Europejczycy, kiedy już przyjmą do siebie imigrantów, też dbali o ich równe szanse,  nie spychali do odrębnych dzielnic, skazując na kiszenie się we własnym sosie, frustrację i radykalizację nastrojów. Gdyby nie religijny fanatyzm. Wreszcie gdyby nie męskie uwielbienie wojny, fascynacja nią. Gdyby faceci nie traktowali jej jak męskiej przygody. Gdyby świat nie był taki męskocentryczny. Gdyby, gdyby, gdyby. Niestety. Świat tak nie wygląda. Dlatego Lara w pojedynkę prawdopodobnie nie miała szans. Nawet gdyby nie zlekceważyła zmiany w zachowaniu synów. Czy udałoby się jej odciągnąć ich od salafickiego meczetu, który powstał w sąsiedztwie jej wioski, w Duisi? Tam stale się coś działo, było tak atrakcyjnie! Czy potrafiłaby odizolować ich od partyzantów opowiadających przy ognisku o swoich wyczynach w czasie czeczeńskiej wojny? Przecież te opowieści były takie fascynujące! Słuchali ich z wypiekami na twarzy! Historia synów Lary to modelowy przykład religijnej radykalizacji młodych mężczyzn. Niby wiadomo, co można zrobić, a jednak nikt tego nie robi. Dlatego „Wszystkie wojny Lary” to książka smutna i pesymistyczna na wielu płaszczyznach. Tej osobistej i tej uniwersalnej.