"Powidoki"

Z tygodniowym opóźnieniem wybrałam się na "Powidoki", ostatni film Andrzeja Wajdy. W domu zatrzymało mnie podstępne przeziębienie, więc zamiast pójść do kina, weekend spędziłam pod kocem. Czekałam na ten film bardzo, ciekawa mojego odbioru. Chciałoby się, aby ostatni obraz wielkiego reżysera był dziełem spełnionym, tymczasem głosy były różne. Najwięcej chyba takich - film nie do końca udany, ale mimo tego przejmuje i wzrusza, nie tym łatwym sentymentalnym, czułostkowym wzruszeniem, ale mądrym i głębokim. Wajda Strzemińskim interesował się od dawna, przymierzał się do filmu o nim długo, zmieniał koncepcję, w końcu zdecydował się opowiedzieć o artyście niezłomnym, niszczonym przez ideologię. Dlatego na ekranie nie zobaczymy żony Strzemińskiego, wielkiej rzeźbiarki Katarzyny Kobro. Jak mówił reżyser jeszcze w trakcie realizacji filmu, jej obecność czujemy dzięki córce artystów, kilkunastoletniej Nice. Gdyby Kobro była jedną z bohaterek, musiałby powstać film inny, wielowątkowy, już nie tylko o niezłomnym artyście, ale i o jego skomplikowanym życiu osobistym.

I w tym miejscu zaczynają się moje wątpliwości. Bo co zobaczy na ekranie ktoś, kto o Strzemińskim wie niewiele albo zgoła nic? Że to niemożliwe? Otóż wbrew pozorom tacy widzowie też są i pewnie nie należą do wyjątków. Nie ma co czarować, ja też zaczęłam czytać o Strzemińskim przy okazji premiery filmu, wcześniej wiedziałam niewiele. Obejrzałam sobie też przejmujący spektakl Teatru Telewizji również pod tytułem "Powidoki" według scenariusza i w reżyserii Macieja Wojtyszki. I być może to mnie zgubiło, bo bardzo wpłynęło na odbiór filmu. Co dostajemy? Opowieść o wielkim artyście, teoretyku sztuki, uwielbianym przez studentów, zniszczonym przez system i polityków, którzy z pozycji ideologicznych zwalczają twórców niepasujących do narzucanych przez przez nich kanonów tworzenia. Twórców, którzy nie chcą iść na kompromisy, którzy chcą być wolni, bo sztuka ma być wolna. Artyści awangardowi nie mieszczą się w takim politycznym kanonie w sposób szczególny. I jest to rzeczywiście obraz przejmujący. Strzemiński wyrzucony z uczelni popada w coraz większą nędzę, jest gotów podjąć się każdej pracy, każdą po kolei traci, bo system niszczy go konsekwentnie, jego obrazy trafiają do muzealnych magazynów, dobrze, że nie zostały zniszczone. Coraz bardziej samotny, bezradny, martwi się o córkę. W końcu wielki artysta umiera samotnie, niezauważony przez nikogo. To scena symboliczna, która pozostanie. Linda gra człowieka, który się nie poddaje, jest niezłomny, ale w końcu zrezygnowany godzi się ze swoim losem, znosi upokorzenia, samotność, chce chronić innych, więc tym bardziej odsuwa się od ludzi, bo wie, że jest politycznie trędowaty. Przejmująca jest samotność artysty. Taki obraz wpisuje się w twórczość Wajdy, w ludzi z marmuru, z żelaza, z nadziei. Ta historia jest oczywiście prawdziwa. Niestety tak pokazany Strzemiński to człowiek niemal bez skazy. Tymczasem ten sam człowiek niszczył wcześniej swoją żonę, Katarzynę Kobro, uniemożliwił jej pracę na uczelni, kiedy sam tam jeszcze pracował. Kiedy on pławił się w uwielbieniu studentów, ona utrzymywała siebie i córkę, szyjąc zabawki. A to nie wszystko, nękał ją i na inne sposoby. Powie ktoś, są takie głosy, to nie film o życiu osobistym Strzemińskiego, to film o artyście w czasach pogardy. Prawda, tyle, że rugując Kobro ze swojego dzieła, Wajda popełnił błąd założycielski - stworzył portret człowieka niezłomnego, wychodząc z fałszywych przesłanek. Po prostu Strzemiński z całym swoim skomplikowanym życiem osobistym nie nadaje się na takiego bohatera, bo jest człowiekiem o dwóch obliczach. Że nie tylko ja tak myślę, przekonałam się, słuchając bardzo ciekawej rozmowy Wojciecha Orlińskiego z krytyczką sztuki Dorotą Jarecką i Małgorzatą Czyńską, autorką książki o Katarzynie Kobro (można odsłuchać w podcastach radia TOK FM - Salon-Piąteczek). Co ciekawe, obie panie broniły zamysłu Wajdy, Orliński miał takie wątpliwości jak ja.

Film oczywiście trzeba zobaczyć. Klimat epoki oddany jest bardzo dobrze, świetne są ponure zdjęcia Pawła Edelmana, podobała mi się też Zofia Wichłacz grająca Hanię, studentkę zakochaną w Strzemińskim (historia prawdziwa, on nawet się jej oświadczył, nie mówiąc, że jeszcze oficjalnie rozwiedziony nie jest). Zupełnie nie rozumiałam zachwytów dla jej roli w "Mieście 44", tu była całkiem inna. No i bardzo przejmujący jest wątek córki Strzemińskiego i Kobro, Niki. Dziewczynki rozdartej między rodzicami, z konieczności dorosłej, mierzącej się z dramatycznymi przeżyciami.